Όσα θα καταχωρήσω επί του θέματος έχουν θαρρώ μια διαρκή χρησιμότητα· πρόκειται για μερικές πληροφορίες για την κινηματογραφική αυτή ταινία, αλλά και το σκεπτικό του σκηνοθέτη της όπως ξεδιπλώνεται στις απαντήσεις του σε δύο σχετικές ερωτήσεις – πάντα ταύτα έχουν δει το φως της δημοσιότητας το 1966 από τις σελίδες της “Επιθεώρησης Τέχνης” με την υπογραφή του Φώτου Λαμπρινού.
Ας τα δούμε αμέσως παρακάτω:
“… Δεκαεφτά κεφάλαια με τον γενικό τίτλο “Αληθινός Φασισμός” απαρτίζουν την ταινία-μυθιστόρημα, ταινία-μελέτη του Μιχαήλ Ρομμ. Μερικοί απ’ τους τίτλους αυτών των κεφαλαίων: “Ο Αγών μου”, “Λίγα λόγια για τον συγγραφέα”, “Κουλτούρα του Γ’ Ράιχ”, “Ένας λαός, μια αυτοκρατορία, ένας φύρερ”, “Τέχνη”, “Ανήκουμε σε σένα”, “Κι όμως, υπήρχε κι άλλη Γερμανία”, “Ο Χίτλερ διέταξε, εμείς εκτελούμε”, “Τέλος της Γ’ αυτοκρατορίας”, “Κεφάλαιο τελευταίο, ατελείωτο…”.
Όλο το υλικό που χρησιμοποίησε ο (Μιχαήλ) Ρομμ είναι παρμένο από επίκαιρα, ντοκυμανταίρ, ταινίες προπαγάνδας του Γ’ Ράιχ, ταινίες ερασιτεχνών, φωτογραφίες. Κινηματογραφικά ντοκουμέντα από την εποχή του Μεσοπολέμου μέχρι τις μέρες μας, διαλεγμένα από 19 κινηματογραφικά αρχεία διαφόρων χωρών. Ακόμα και τα λίγα μέτρα που χρειάστηκε να γυρίσει ο ίδιος, τα γύρισε με την μηχανή κρυμμένη, χωρίς ηθοποιούς, χωρίς κομπάρσους…
Ωστόσο η ταινία δεν αφηγείται ιστορικά γεγονότα. Την γέννηση, την πορεία και την ήττα του Φασισμού. Αυτό έχει ήδη γίνει από πολλούς. Η φωνή του (Μιχαήλ) Ρομμ – που συνδέει αυτά τα 17 κεφάλαια – εξηγεί, σχολιάζει και συζητάει με τον θεατή, τον βοηθάει να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα, να σκεφτεί, τι είναι τέλος πάντων αυτό που ονομάζουμε Φασισμός, σε τι έδαφος αναπτύχθηκε, τίνος συμφέροντα εξυπηρετεί, με τι μεθόδους εξαπατάει τον άνθρωπο, πώς μεταβάλλει τον άνθρωπο σε κτήνος, τι πρέπει να γίνει ώστε ο άνθρωπος να παραμείνει άνθρωπος.
“Υπολογίζουμε – λέει κάπου ο (Μιχαήλ) Ρομμ – ότι ο θεατής θα προβληματισθεί πάνω σ’ όλα αυτά, που βλέπει δυο ολόκληρες ώρες στην οθόνη και θα προχωρήσει πιο πέρα, εκεί που εμείς δεν κατορθώσαμε να πάμε”.
Με την βεβαιότητα ότι στις δύσκολες και επικίνδυνες μέρες που περνάει σήμερα ο τόπος μας, μια συζήτηση για τον Φασισμό θα είχε επίκαιρο και ουσιαστικό ενδιαφέρον, απευθυνθήκαμε στον Μιχαήλ Ρομμ με ελάχιστες ερωτήσεις να δώσουμε την δυνατότητα στον μεγάλο Σοβιετικό σκηνοθέτη να αναπτύξει τις σκέψεις τους.
Ερώτηση: Τι σας παρώτρυνε να ασχοληθήτε με τον Φασισμό. Η ιστορική αναπαράσταση της Γερμανίας του Χίτλερ ή ο κίνδυνος νεοφασισμού;
Απάντηση: Κατά την γνώμη μου, η ιστορική αναπαράσταση στην τέχνη έχει ενδιαφέρον μόνο στην περίπτωση που δίνει απάντηση στα σημερινά προβλήματα. Σ’ αυτά τα προβλήματα, που σήμερα βρίσκονται στο κέντρο των ενδιαφερόντων του ανθρώπου. Σε κάθε έργο που είναι αφιερωμένο σε ιστορικά γεγονότα συνυπάρχουν πάντα δυο εποχές: Η ιστορική στιγμή από την οποία αντλεί το υλικό του ο καλλιτέχνης και η εποχή στην οποία ο ίδιος ζει. Το “Θωρηκτό Ποτέμκιν” π.χ. είναι μια ταινία αφιερωμένη στην Επανάσταση του 1905, συγχρόνως όμως είναι η ταινία που αντικατοπτρίζει τις απόψεςι του Αϊζενστάιν πάνω στα προβλήματα της τρίτης δεκαετίας του αιώνα μας. Είναι αντιπροσωπευτική ταινία ακριβώς αυτής της εποχής, κι όχι του χρόνου στον οποίο άμεσα αναφέρεται. Και δεν είναι τυχαίο ότι σχεδόν ταυτόχρονα με το “Θωρηκτό Ποτέμκιν” εμφανίστηκε και η ταινία “Μάνα” του Πουντόβκιν, που είναι αφιερωμένη στην Επανάσταση του 1905 αλλά εκφράζει την εποχή του 1920-1930.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ταινία μου αναφέρεται σε γεγονότα περασμένης εποχής. Ωστόσο, μονάχα κατά ένα μέρος. Γιατί αυτή η ιστορική ανάλυση της ψυχολογίας του Φασισμού, η ψυχολογική ανάλυση της θεοποίησης των ειδώλων του, με δυο λόγια όλος ο κύκλος των προβλημάτων της ταινίας – είναι ο κύκλος των πιο καυτών προβλημάτων που κρατάνε σε αγωνία τον σημερινό άνθρωπο. Ακριβώς, γιατί όλοι μας ξαναζούμε σήμερα δύσκολα και επικίνδυνα χρόνια, οξύτατα συμπλέγματα πολιτικών, κοινωνικών, τεχνικών, επιστημονικών προβλημάτων, για τα οποία είμαστε υποχρεωμένοι να σκεφτούμε σοβαρά, αν δεν θέλουμε να ξαναστηθεί μπροστά μας το παρελθόν σε καινούργια και ίσως πιο τρομερή μορφή.
Ακριβώς αυτές οι οξύτατες αντιθέσεις της εποχής μας με παρώτρυναν να ασχοληθώ μ’ αυτή την ταινία.
Ερώτηση: Στην ταινία γίνεται λεπτομερής ανάλυση των αισθημάτων και των ιδιοτήτων του μέσου Γερμανού, πάνω στα οποία έπαιξε το παιχνίδι του, εκείνη την εποχή, ο Χιτλερισμός. Σε τι ιδιότητες του σημερινού μέσου ανθρώπου θα μπορούσε να υπολογίζει ο σύγχρονος Φασισμός;
Απάντηση: Στην ταινία συγκεντρώνεται η προσοχή σε μερικές επικίνδυνες ιδιότητες του ανθρώπινου χαρακτήρα. Κυρίως το φιλμ αναλύει την ψυχολογία του προσκυνήματος των ειδώλων, της τυφλής πίστης στα είδωλα, της θεοποίησης του ηγέτη. Ο άνθρωπος παύει να σκέφτεται. Και συγκατατίθεται με την ιδέα του να σκέφτονται άλλοι για λογαριασμό του. Ο λαός μετατρέπεται σε κοπάδι.
Αυτή η ιδιότητα της μικροαστικής ψυχολογίας δεν έχει εξαφανιστεί. Είναι αυτή η ίδια ιδιότητα που δεν παρατηρήθηκε μονάχα στην Γερμανία, ούτε μόνο στην εποχή του 1930 ή του 1940. Η κεντρική ιδέα του φιλμ συνίσταται στο ότι ο άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να σκέφτεται. Στο ότι κανένας δεν έχει το δικαίωμα να αφαιρέσει από τον άνθρωπο την προσωπική του – τονίζω την προσωπική του – ευθύνη, για την πορεία και την τύχη της χώρας του.
Η εξάλειψη του (προσώπου) ήταν κυριαρχικός στόχος στο πρόγραμμα του Ναζισμού. Ωστόσο εμπεριέχεται και σήμερα στην δραστηριότητα πολλών οργαν(ώσεων) και κομμάτων σ’ όλο τον κόσμο. Κι ας μην έχουν πια αυτ(ές) οι οργαν(ώσεις) σαν σύμβολό τους την σβάστικα, κι ας μην ονομάζονται ναζιστές ή φασίστες.
Δεύτερο, αλλά εξ ίσου σοβαρό πρόβλημα, θεωρώ το πρόβλημα του σωβινισμού, του εθνικισμού. Ο σωβινισμός είναι το σχοινί με το οποίο μπορείς να παρασύρεις μάζες ανθρώπων, όπως μπορείς να τραβήξεις τον τράγο και πίσω του ολόκληρο κοπάδι πρόβατα.
Δυστυχώς δεν βλέπω τέτοιες μεταβολές στον ανθρώπινο χαρακτήρα, που θα μπορούσαν να εγγυηθούν στην Ανθρωπότητα ότι δεν θα επαναληφθεί αυτό που ζήσαμε εδώ και 20-30 χρόνια. Αυτός είναι και ο λόγος που η ταινία απευθύνεται στον άνθρωπο και του προτείνει, πάνω απ’ όλα, να σκεφθεί.
Και ακριβώς η επιτυχία του φιλμ στο πλατύ κοινό, επιβεβαιώνει ότι, οι σκέψεις που αναπτύσσονται στην ταινία βρίσκονται στο κέντρο των ενδιαφερόντων του σημερινού ανθρώπου. Όλα τα γράμματα που παίρνω είναι γεμάτα απόψεις και σκέψεις για την Ανθρωπότητα του σήμερα, παρ’ όλο που η ταινία θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ιστορική”.
Κώστας Π. Παντελόγλου
