Οι καταπιεστικές συνθήκες της Γερμανικής Κατοχής, οι εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες περί την επιβίωση, δεν έκαμψαν το ενδιαφέρον για την ιστόρηση των Μικρασιατικών περασμένων – τούτο θαρρώ αποδεικνύει το δημοσίευμα που θα καταχωρήσω εδώ, στον “Κόσμο της Ν. Φιλαδέλφειας”, και δικαιώνει την εκ νέου δημοσίευσή του στις μέρες μας.
Ας το διαβάσουμε λοιπόν με προσοχή:
“Τα όσα εγράφησαν σ’ αυτή την στήλη για τους δημοσιογράφους, τους πνευματικούς και εθνικούς ηγέτες της Κωνσταντινουπόλεως και Σμύρνης, είχαν ευτυχώς μια γόνιμη απήχησι και στους επισήμους κύκλους του Υπουργείου Παιδείας με την θετική ενέργεια του Διευθυντού των Γραμμάτων κ. Μιχ. Μαντούδη.
Απήχησιν αρκετά αποτελεσματική είχε και το άρθρο για τους ποιητάς της Σμύρνης. Και με την ευκαιρία αυτή συμπληρώνω τον κατάλογο των πνευματικών εργατών με το όνομα του κ. Χρήστου Βασιλακάκη, ο οποίος και ωραίους στίχους έχει δημοσιεύσει στο φιλολογικό και καλλιτεχνικό περιοδικό “Κόσμος” του κ. Νίκου Νικολαΐδη και σε ιδιαίτερο βιβλίο προσέφερε το μυθιστόρημα “Απομνημονεύματα Σμυρναίου χαρτοπαίκτου” όπου η λαϊκή του γλώσσα χρησιμεύει και ως Σμυρναϊκό ηθογραφικό τοπικό στοιχείο. Μετά την δημοσίευσι του άρθρου περί των ποιητών που έγραψαν στην Σμύρνη μού ανεκοινώθη από τον φίλο κ. Νίκο Νικολαΐδη ότι ο “Αλεξάς”, ο Ηπειρώτης τραγουδιστής και εκπαιδευτικός, πέθανε προ έτους περίπου, και ο θάνατός του έμεινε άγνωστος λόγω των περιστάσεων, χωρίς οι φίλοι και οι θαυμαστές του να τον συντροφεύσουν στην τελευταία του κατοικία και να τον ράνουν με λίγα λουλούδια της Αττικής. Οι γραμμές αυτές ας είναι, επί του παρόντος, ένα ελάχιστον πνευματικό μνημόσυνο.
Απήχησι είχαν τα άρθρα για τους πνευματικούς ηγέτες και σε πολλούς Μικρασιάτες διανοούμενους, και από τα γράμματά των ξεχωρίζω ένα του κ. Νίκου Μηλιώρη, γιατί περιέχει θετικές και συγκεκριμένες υποδείξεις και ιδέες.
Αφήνω τον πρόλογο, που έχει επαίνους για το έργο μας και το “Ελεύθερον Βήμα” και μεταφέρω εδώ τις σκέψεις του για το γενικώτερο Μικρασιατικό πνευματικό και ιστορικό ζήτημα. “Είναι ανάγκη”, γράφει, “να ιδρυθή και να οργανωθή ένα Μικρασιατικό Αρχείο. Σ’ αυτό θα συγκεντρωθούν και θα ταξινομηθούν όσα έχουν περισωθή ή όσα βρεθούν, φύλλα ή τεύχη από τις εφημερίδες και περιοδικά που βγήκανε άλλοτε στην Σμύρνη και στην άλλη Μικράν Ασία, καθώς και βιβλία και άλλα έντυπα και έγγραφα κάποιας ιστορικής σημασίας. Τα ντοκουμέντα αυτά, πραγματικά εθνικά κειμήλια, αν χρησίμευαν κάποτε στον καιρό τους, για να ξυπνούν και να διατηρούν ζωηρή την εθνική λαχτάρα του Ελληνισμού, σήμερα και στο μέλλον θα υπάρξουν πηγές πολυτιμώτατες, είναι περιττό να τονισθή πόσο, για τον ιστορικό και όποιον άλλον επιστήμονα, που θα θελήση να μελετήση, σ’ όλες ή και σε μια μόνο πλευρά, την περασμένη ζωή ενός σημαντικού τμήματος του εθνικού μας συνόλου· και πηγές ακόμα απ’ όπου θα εμπνευσθή ο δημιουργός καλλιτέχνης για την αισθητική ανάπλασι μιας παλαιάς εθνικής εποχής. Την πρωτοβουλία και την κυριώτερη δράσι για το έργο αυτό το σοβαρό αλλά και δύσκολο, νομίζω πως πρέπει να την έχουν οι Μικρασιάτες. Όλοι όμως οι Έλληνες, και οι μέσα και οι έξω από την Ελλάδα, ανάλογα με τα μέσα τους άλλοι και άλλοι με τις ευκαιρίες που θα τους παρουσιαστούν, θα πρέπει ασφαλώς να βοηθήσουν για να συντελεστή το έργο αυτό. Ο Τύπος μάλιστα των Αθηνών και οι πνευματικοί του εργάτες θα μπορέσουν να συνδράμουν αποτελεσματικώτατα με πολλούς τρόπους τον σκοπό αυτό, που ίσως να θελήσουν να τον πιστεύσουν και σαν εκπλήρωσι καθήκοντος προς ηρωϊκούς πνευματικούς προγόνους, αλλά και σαν εκδήλωσι πεποίθησης προς το έργο τους που δεν είναι και δεν μπορεί να είναι εφήμερο, αλλά έχει κι αυτό την διάρκειά του και την ακτινοβολία του μέσα στον χρόνο. Είναι φανερό πόσο δύσκολη είναι αυτή η δουλειά και πόσο δυσκολώτερη θα γίνεται όσο περνά ο καιρός. Είναι όμως αναμφισβήτητα και επιβεβλημένη και σπουδαιοτάτη όταν λογαριάσουμε πόσο λίγες, ελαχιστότατες θα λέγαμε, είναι κι όλας οι πηγές για την μελέτη της ζωής του Μικρασιατικού Ελληνισμού, που τόσο τραγικά και τόσο απότομα και τόσο καταστρεπτικά έκλεισε την ζωή του και την εξέλιξί του στις παλαιές του πατρίδες κατά τον Σεπτέμβριο του 1922. Κόσμοι ολόκληροι με πολλές, ποικίλες και αξιοσπούδαχτες εκδηλώσεις, χθεσινοί μόλις, που άρχισαν κι όλας να τους σκεπάζουν σκοτάδια. Άνθρωποι ακόμα που έδρασαν και πέρασαν και για τους οποίους εμείς οι μεταγενέστεροι έχομε την υποχρέωσι να προετοιμάσουμε τουλάχιστον τις συνθήκες που θα τους αποδώσουν την οφειλόμενη ιστορική δικαίωσι. Ό,τι λοιπόν έχει ίσως περισωθή από τα σημάδια της παλαιάς αυτής εθνικής ζωής, ας το πιστεύσουμε όλοι οι Έλληνες ως ιερή παρακαταθήκη κι ας φροντίσουμε να το ανακαλύψουμε, να το περιμαζέψουμε, να το διαφυλάξουμε και να το θέσουμε στην διάθεση της επιστήμης αλλά και της εθνικής αγωγής ένα μέσο επίσης παραδειγματισμού για τις μελλούμενες Ελληνικές γενιές. Η συγκέντρωσι τέλος όλων αυτών των παλαιών Μικρασιατικών εφημερίδων περιοδικών και βιβλίων και η οργάνωσί τους σ’ ένα κατάλληλο Αρχείο, θα είναι πιστεύω και το ωραιότερο αλλά και το περισσότερο ευάρμοστο μνημείο ν’ αποθανατίζη επάξια και τα ονόματα, αλλά και το έργο σ’ όλη του την έκτασι και σ’ όλη του την ιστορική σημασία των παλαιών εκείνων ηρωϊκών προμάχων του πνεύματος και της εθνικής ιδέας”.
Τελειώνει εδώ το πρώτο μέρος του γραφτού με το θέμα του τίτλου, αύριο θα καταχωρήσω το δεύτερο μέρος.
Κώστας Π. Παντελόγλου
