Όσα καταχωρώ σήμερα στον “Κόσμο της Ν. Φιλαδέλφειας”, έχω αποσπάσει από ένα υπόμνημα του Γιώργου Θεοτοκά στον Γεώργιο Παπανδρέου, της 19ης Οκτωβρίου 1944 – ήταν τότε ο Γεώργιος Παπανδρέου Πρωθυπουργός της Εθνικής Ενότητας, στην Κυβέρνηση της οποίας μετείχαν ως Υπουργοί και εκπρόσωποι της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης που είχε την υποστήριξη του ΕΑΜ και του ΚΚΕ.
Του υπομνήματος αυτού του Γιώργου Θεοτοκά είχε προηγηθεί η Απελευθέρωση της Αθήνας από τους Γερμανούς στις 12 Οκτωβρίου 1944 και ο λόγος του Γεωργίου Παπανδρέου ως Πρωθυπουργού στην Πλατεία Συντάγματος στις 18 Οκτωβρίου 1944…
Το υπόμνημα αυτό έχει δημοσιευθεί και στην “Βιβλιοθήκη” της “Ελευθεροτυπίας” (Νο 377, 7 Οκτωβρίου 2005, Σελ. 16-17) – ας δούμε λοιπόν τι έλεγε σ’ αυτό ο Γιώργος Θεοτοκάς, για την κατάσταση στην Αθήνα 70 χρόνια πριν, κατά την Απελευθέρωση από τους Γερμανούς το έτος 1944:
“Σεβαστέ μου Κύριε Πρόεδρε
Σας παρακαλώ να μου επιτρέψετε να σας υποβάλω συνοπτικά μερικές παρατηρήσεις που έχω κάμει σχετικά με την ομαδική ψυχολογία των ημερών αυτών.
- Η Ελληνική ζωή, από την μια στην άλλη στιγμή, βγήκε από τον ζόφο της δουλείας και της τρομοκρατίας στο άπλετο φως της εθνικής και της πολιτικής ελευθερίας. Μα βγήκε ουσιαστικά διαφορετική απ’ ό,τι την ξέραμε. […] Το κοινωνικό και ψυχικό κλίμα έχει αλλάξει βαθειά κάτω από την επίδραση του φοβερού αυτού πολέμου και της επανάστασης που ζήσαμε από τα 1940 στα 1944 – γιατί ήταν και είναι αληθινή κοινωνική επανάσταση. […]
- Ψυχολογία του λαού. Μετά τον πρώτο αυθόρμητο και δειλό ακόμα εορτασμό της Απελευθέρωσης στις 12 Οκτωβρίου 1944, τις επόμενες μέρες ξαφνικά αντικρύσαμε μια πρωτεύουσα κόκκινη. Πλήθη τεράστια παρελάσανε στους δρόμους κραυγάζοντας τα συνθήματα του Κ.Κ. […] Η μάζα αυτή πείνασε, τσαλαπατήθηκε και βασανίσθηκε φριχτά. Έπρεπε να ξεθυμάνει. Μα συνάμα ψήθηκε και ατσαλώθηκε μες στην πολύχρονη δοκιμασία, βγήκε από το καμίνι ασύγκριτα πιο δυναμική, πιο περήφανη και πιο γενναία. […] Στον αέρα υπάρχει Ρωσική Επανάσταση, μα και Γαλλική Επανάσταση, κι Επανάσταση του Εικοσιένα. Ο λαός βρήκε μια λέξη: Λαοκρατία! Ο λαός ν’ ανέβει ψηλότερα, να ζήσει καλύτερα, να γίνει αφέντης, να πάψουν οι κακοί ν’ αδικούν τον λαό, να τον περιφρονούν, να τον σκοτώνουν – αυτό […] είναι το λαϊκό αίτημα που νοιώθει κανείς μες στον αέρα. Μα συνάμα ο λαός βρίσκει και το Κ.Κ. που το εγκολπώνεται και το αγαπά […] γιατί το νοιώθει δικό του, το βλέπει πάντα κοντά του, το ακούει να μιλά την γλώσσα του. Του παραδίνεται λοιπόν μ’ εμπιστοσύνη τυφλή.
- Ψυχολογία της αστικής τάξης. Μετά τον πρώτο πανικό, η αστική τάξη αποκρίθηκε στον λαό με την μεγάλη μαχητική διαδήλωση της 15ης Οκτωβρίου 1944. Ήταν η πρώτη φορά στην Ελλάδα που νοιώσαμε τόσο έντονα και ξεκάθαρα τον κοινωνικό διχασμό, την ατμόσφαιρα του ταξικού πολέμου. Μονομιάς, η αστική τάξη της Αθήνας έγειρε προς το άλλο άκρο, υιοθετώντας αυθόρμητα τις μέθοδες του αρχικού Ιταλικού φασισμού του 1922 και συνθήματα ιμπεριαλιστικά: “Σόφια! Ανατολική Ρωμυλία! Μεγάλη Ελλάδα!” κλπ. […]
- Την κορεσμένη αυτή ατμόσφαιρα την καθάρισε, στις 18 Οκτωβρίου [1944], ο λόγος της Πλατείας Συντάγματος. […] έχει κανείς αυτή τη στιγμή την εντύπωση ότι σχηματίζεται τριγύρω σας μια πλειοψηφία όχι κομματική, αλλά, θα έλεγα, Ρουζβελτική. Η γρήγορη λύση του νομισματικού και επισιτιστικού προβλήματος, ανακουφίζοντας την μάζα από την αγωνία του βιοτικού ζητήματος θα στερεώσει βέβαια αυτή την κατάσταση.
- Ωστόσο, δεν πρέπει να πάψει ο παρατηρητής να στοχάζεται την πραγματικότητα που σημείωσα παραπάνω, δηλαδή το μεγάλο λαϊκό επαναστατικό κύμα, ησυχασμένο αυτή την στιγμή, μα πολύ ζωντανό και δυνατό. Δεν είναι παροδικό, όπως νομίζουν εκείνοι που δεν καταλαβαίνουν την εποχή μας, κάτι που οφείλεται τάχα σε τυχαία αίτια και που εύκολα μπορεί να διαλυθή. Είναι ένας καινούργιος λαός που αξιώνει ορμέμφυτα μια ζωή ανώτερη, δικαιότερη, καθαρώτερη. Ο δυναμισμός του είναι ένα ευοίωνο εθνικό φαινόμενο, φτάνει να διοχετευθή σε μια ομαλή κοίτη. Τούτος νομίζουμε πως είναι ο ιστορικός σας ρόλος. Πολιτικοί που θα πήγαιναν εναντίον του ρεύματος θα μας έριχναν αργά ή γρήγορα στην συμφορά του ταξικού πολέμου […]. Σεις δώσατε στην φωτισμένη και νηφάλια μερίδα του Έθνους την ελπίδα ότι μπορείτε να σταθείτε […] ικανός να κατευθύνετε ομαλά το λαϊκό κύμα προς τον σοσιαλισμό, συγκρατώντας ταυτόχρονα ό,τι αξίζει να συγκρατηθή από την εθνική παράδοση. Νομίζω πως οι καλύτεροι Έλληνες περιμένουν από σας, αυτή την κρίσιμη ώρα, να κάμετε ακόμα μερικά βήματα προς τον λαό, και με τον τόνο που θα δώσετε στις ιδεολογικές κατευθύνσεις σας και με τις πράξεις σας. Ο λαός έχει καρδιά. Λίγο ακόμα χρειάζεται για να δημιουργηθή ανάμεσα σ’ αυτόν και σε σας ο θαυματουργός συναισθηματικός δεσμός”.
Κώστας Π. Παντελόγλου
