Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στις Σελίδες Πολεοδομίας και Αρχιτεκτονικής, τ. 4, 1 Ιουλίου 2004, Εκδόσεις Παντελόγλου, σελ. 13-18 με τίτλο “Αρχιτεκτονική, πολεοδομία και παραθαλάσσιος τουρισμός των μεγάλων αριθμών (Έγκαιρες σκέψεις για ένα μακροχρόνιο πρόγραμμα)”
Με την πεποίθηση ότι ο παραθαλάσσιος τουρισμός των μεγάλων αριθμών μπορεί να ωφελήσει, αλλά μόνο με προγράμματα ποιοτικά τα οποία θα αξιοποιούν την «τελευταία λέξη» της Αρχιτεκτονικής και της Πολεοδομίας δηλαδή την πιο προχωρημένη αρχιτεκτονική και πολεοδομική σκέψη και πράξη, έχει καταθέσει στην τράπεζα των σχετικών προσπαθειών καρπό εξαιρετικό του επιστημονικού του μόχθου και ο αρχιτέκτων Α. Καλίνσκης, με αληθή την έγνοια ώστε ο παραθαλάσσιος τουρισμός των μεγάλων αριθμών να μην προκαλεί καταστροφές ανεπανόρθωτες στο φυσικό περιβάλλον και στην πνευματική κληρονομιά και ακόμη παραμορφωτικές επιδράσεις πάνω στην ομαλή εξέλιξη ενός τρόπου ζωής.
Οι ανήσυχοι νέοι του ’60 γνωρίσαμε τις έγκαιρα διατυπωθείσες σκέψεις του αρχιτέκτονος Α. Καλίνσκη όπως αυτές είχαν δημοσιευθεί 1) στο έγκυρο περιοδικό Αρχιτεκτονική το οποίο εξέδιδε και διηύθυνε ο αρχιτέκτων Αντώνης Κιτσίκης 2) στα Τεχνικά Χρονικά, το επίσημο όργανο του Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος και 3) στην υπό του άξιου Ορέστη Δουμάνη εκδιδομένη και διευθυνομένη ετήσια επιθεώρηση Αρχιτεκτονικά Θέματα.
Θεωρώ πως αν είχαν εισακουστεί οι γνώμες του αρχιτέκτονος Α. Καλίνσκη μόνο θετικά θα είχαν προκύψει για πολλούς των τόπων της Ελλάδος. Μα επειδή υπάρχουν ακόμη τόποι της πατρίδος μας που καλό θα ήταν να μην αγνοήσουν το σκεπτικό και το δια ταύτα των απόψεών του αλλά αντίθετα να δεχθούν την ευεργετική τους επίδραση ας διαβάσουν εδώ, στις Σελίδες Πολεοδομίας και Αρχιτεκτονικής, οι αναγνώστες ένα «δείγμα γραφής» του των χρόνων του ’60 που ακολουθεί.
Ας διαβάσουν, ας σκεφθούν, ας ενεργήσουν ώστε κάτι καλό, καλύτερο έστω από τα συνήθως πραττόμενα μέχρι σήμερα να προκύψει…
Ξεχωριστή η ευθύνη γι’ αυτό όσων συγκαταλέγουν τον εαυτό τους στον Κόσμο της Ουσιαστικής Αυτοδιοικήσεως είτε εκείνον των Αυθεντικών Μηχανικών…
●
«Οι σκέψεις που ακολουθούν αποτελούν μια προσπάθεια σκιαγραφήσεως των ελάχιστων δεδομένων … ενός μακροχρόνιου προγράμματος στον τομέα του παραθαλάσσιου τουρισμού. …
Η πρώτη ύλη ή, αλλοιώς, τα αγαθά του παραθαλάσσιου τουρισμού είναι ο ήλιος, η θάλασσα, οι φυσικές ομορφιές. Η προσφορά των αγαθών αυτών στους ξένους είναι δυνατόν να γίνη κατά πολλούς τρόπους. …
Το σύστημα «πωλήσεως» των αγαθών του παραθαλάσσιου τουρισμού που προτείνουμε να αποτελέση σταθερή και μακρόχρονη επιδίωξη ενός προγράμματος, αφορά την περίπτωση όπου η από μέρους των ξένων ζήτηση των παραθεριστικών αγαθών δημιουργεί συγχρόνως για μας τις περισσότερες ευκαιρίες παροχής επ’ ενοικίω μέσων απολαύσεώς τους τα οποία … αφορούν κυρίως μεταφορικά μέσα και αρχιτεκτονικούς χώρους. Τους χώρους πωλήσεως των αγαθών του παραθαλάσσιου τουρισμού, στην περίπτωση αυτή τους τουριστικούς των ακτών, ονομάσαμε «νησίδες παραθερισμού», και όταν βρίσκονται κοντά σε προβιομηχανικές κοινότητες «παράλληλες νησίδες παραθερισμού». Αποτελούν μικρές πλαστικές ενότητες χώρου – λ.χ. ένας θαλάσσιος κόλπος και η περιοχή ξηράς που οπτικά του ανήκει… – και όχι μηχανιστικά καθορισμένες «ζώνες», και θα είναι οι τόποι ιδρύσεως των τουριστικών χωριών. Η συστηματική αναζήτηση και ο προκαθορισμός των περιοχών αυτών από τώρα, πριν αγοραστούν από ιδιώτες οπότε η απαλλοτρίωσή τους θα είναι πρακτικά σχεδόν ανεφάρμοστη, και η νομική τους κατοχύρωση ώστε να αποτελέσουν κρατική ή τουλάχιστον κοινοτική ιδιοκτησία, θα ήταν το πρώτο βήμα για την δημιουργία των συνθηκών ορθής αντιμετωπίσεως του παραθαλάσσιου τουρισμού των μεγάλων αριθμών.
Το επόμενο βήμα θα ήταν ο καθορισμός του μακρόχρονου συμφερώτερου τρόπου οικοδομήσεως των περιοχών αυτών, ο καθορισμός κριτηρίων για την δημιουργία των τουριστικών χωριών. … Το βασικώτερο ποιοτικό κριτήριο για την δημιουργία των τουριστικών χωριών … είναι αυτό: ότι οι νέες τουριστικές κατασκευές δεν θα αποτελέσουν αιτία προοδευτικής μειώσεως της τουριστικής αξίας της φυσικής τοποθεσίας με την οποία θα συνδεθούν παρά μόνον αν αντιμετωπισθούν με το πνεύμα της κινητής αρχιτεκτονικής. Αν αντιμετωπισθούν δηλαδή με κατασκευές μεταβλητές και κινητές. Μεταβλητές για να μπορούν να προσαρμοσθούν στις πιθανά μεταβαλλόμενες απαιτήσεις των τουριστών σ’ ό,τι αφορά την διάρθρωση των αρχιτεκτονικών χώρων όπου θα κατοικήσουν. Και κινητές, για να προσφέρουν πάντοτε την δυνατότητα απομακρύνσεώς τους από μια φυσική περιοχή, πράγμα που θα επιτρέπη την ανανέωση του φυσικού ιστού, άρα και την μακρόχρονη διατήρηση του φυσικού χαρακτήρα της περιοχής. Στο πνεύμα αυτό κυρίως, στο πνεύμα της κινητής αρχιτεκτονικής, θα σκιαγραφηθούν οι δύο επόμενες «σταθερές» ενός μακροχρόνιου προγράμματος του παραθαλάσσιου τουρισμού, το σύστημα υποδομής και το σύστημα παροχής αρχιτεκτονικών χώρων.
Η αδυναμία μας να διερευνήσουμε εγκαίρως και συστηματικά τις διάφορες περιπτώσεις διαθέσεως των παραθεριστικών αγαθών, διερεύνηση που θα αποτελούσε την μόνη βάση για την διοχέτευση μιας δρώσης ενεργείας σε δρόμους ωφέλιμους, αποτελεί ασυγχώρητη παράλειψη. Η παράλειψη αυτή άλλοτε επιτρέπει την ανάπτυξη μιας δραστηριότητας παρασιτικής (την κερδοσκοπία της τουριστικής γης), άλλοτε γίνεται αιτία για την οριστική απώλεια μιας τουριστικής πρώτης ύλης (η αγορά φυσικών εκτάσεων από ξένους), άλλοτε οδηγεί στην δωρεάν παραχώρηση των παραθεριστικών αγαθών (περίπτωση νομαδικού τουρισμού), και άλλοτε πάλι οδηγεί σε προγραμματισμούς πιθανά εσφαλμένους (χερσαίους δρόμους για τον τουρισμό των μεγάλων αριθμών).
Η συμβατική αστική υποδομή (χερσαίοι δρόμοι, αγωγοί, ηλεκτρικοί στύλοι) που είναι συνεχής και άκαμπτη, μειώνει την τουριστική αξία ενός φυσικού χώρου. Αντίθετα, μια ασυνεχής και εύκαμπτη υποδομή που δεν συνδέεται μόνιμα με το φυσικό έδαφος προσφέρεται μακροχρόνια καλύτερα για την διαδικασία του τουρισμού, καθώς δεν αλλοιώνει ανεπανόρθωτα μια τουριστική πρώτη ύλη, την φυσική τοποθεσία.
Αλλά εδώ υπάρχει ένα πρόβλημα. Ο τουρισμός θεωρείται ένα από τα κίνητρα για την επέκταση της αστικής υποδομής σε περιοχές μακριά από τα αστικά κέντρα, συντελώντας έτσι στην περιφερειακή ανάπτυξη. Αν όμως η υποδομή του παραθαλάσσιου τουρισμού πρέπει να είναι διαφορετική από την αστική, τότε η συμβολή της σε άλλους τομείς δραστηριότητας θα είναι μηδαμινή.
Δεν θα ήταν άσκοπο να θυμηθούμε στο σημείο αυτό πως ένας από τους στόχους της περιφερειακής αναπτύξεως είναι και η συνένωση μικρών προβιομηχανικών αγροτικών οικισμών σε νέους μεγαλύτερης κλίμακας οικισμούς που ανταποκρίνονται καλύτερα στην διαδικασία της μηχανοποιημένης παραγωγής… Παράλληλα ας θυμηθούμε και τις αρχές μιας νέας πολεοδομικής σκέψεως, της εύκαμπτης πολεοδομίας. Η εύκαμπτη πολεοδομία ξεκινώντας από την διαπίστωση ότι η μορφή της σύγχρονης κοινωνίας μεταβάλλεται καθώς η αύξηση των δυνατοτήτων και αναγκών μετακινήσεως των μελών της προσδίδουν σ’ αυτήν όλο και περισσότερο την υφή μιας νομαδικής κοινωνίας, αρνείται διορατικά, σε οποιαδήποτε περίπτωση, ακόμη και στην περίπτωση των οικισμών των μόνιμων κατοίκων ενός τόπου, να δημιουργή μόνιμες καταστάσεις. Γιατί οι νέοι ανακατατασσόμενοι οικισμοί να μην μελετηθούν στο πνεύμα της εύκαμπτης πολεοδομίας; Και γιατί η μορφή της εύκαμπτης τουριστικής υποδομής να μην αποτελέση το πρότυπο της υποδομής των νέων αγροτικών οικισμών, εκείνων τουλάχιστον που θα δημιουργηθούν κοντά στην θάλασσα; …
… προτείνουμε δύο τρόπους δημιουργίας τουριστικών αρχιτεκτονικών χώρων.
Ο πρώτος ικανοποιεί την «αγάπη του παλαιού», … με την χρησιμοποίηση παλαιών σπιτιών, «νησίδων» σπιτιών σε παλαιές πόλεις, ολόκληρων προβιομηχανικών οικισμών ακόμη, σαν καταλύματα τουριστικά. Η τουριστική χρήση προβιομηχανικών οικισμών μπορεί να συντελέση μάλιστα στην κάλυψη των εξόδων που απαιτεί η ανακατάταξη και δημιουργία νέων αγροτικών οικισμών που όπως αναφέραμε μπορούν να μελετηθούν στο πνεύμα μιας εύκαμπτης πολεοδομίας.
Αλλά ο παραθαλάσσιος τουρισμός των μεγάλων αριθμών ασφαλώς θα δημιουργήση ανάγκες νέων κατασκευών. Και γεννάται το πρόβλημα της αρχιτεκτονικής τους εκφράσεως. … Ο ξένος επισκέπτης είναι, πριν απ’ όλα, ένας ταξιδιώτης, … είναι αν θέλετε ένας προσωρινός νομάδας. Αυτή την ταυτότητά του μπορεί να εκφράση μια τουριστική κατασκευή αντλώντας τον συμβολισμό της από τα κελύφη των μεταφορικών μέσων και από τις αρθρωτές εφήμερες κατασκευές των νομάδων, και δημιουργώντας εφ’ όσον θα είναι μια κατασκευή εφήμερη μιαν αρχιτεκτονική αντίστιξη με τις μονιμώτερες κατασκευές που υπάρχουν σ’ έναν τόπο. … ο ίδιος κλάδος βιομηχανίας που παράγει τα κελύφη των μεταφορικών μέσων, μπορεί να παράγη και τις μεταβλητές και κινητές νέες τουριστικές κατασκευές.
Οι ανάγκες σε νέους κατασκευασμένους χώρους που δημιουργεί η τουριστική κίνηση είναι χώροι μεταφοράς (δηλαδή κελύφη πλωτών κυρίως μέσων), χώροι ύπνου-διαμονής, χώροι φαγητού, χώροι αποδύσεως και χώροι αναψυχής. … συστήματα προκατασκευής παρέχουν τους χώρους μεταφοράς, ύπνου-διαμονής, φαγητού και αποδύσεως.
Αλλά ο τομέας της αναψυχής υφίσταται … μια πραγματική επανάσταση. … Τα τοπικά κυκλώματα, γεωγραφικές ενότητες χώρου με ενιαίο λαογραφικό χαρακτήρα, περικλείουν εκτός από δυνατό-τητες φυσικών αναψυχών (θάλασσα και εκδρομές), και πολλές δυνατότητες εκπολιτιστικών αναψυχών τόσο παθητικών (διαλέ-ξεις, παραστάσεις, τοπικές γιορτές, κλπ.) όσο και δημιουργι-κών (ανάπλαση της τοπικής ιστορίας, σχολές εκμαθήσεως τεχνών σε συνδυασμό με υφιστάμενες φλέβες λαϊκής τέχνης, [εθελοντική εργασία], κλπ.). Η εξελισσόμενη μορφή της αναψυχής θα αντιμε-τωπισθή οικονομικώτερα σ’ ένα μακροχρόνιο πρόγραμμα με την επιδίωξη δημιουργίας αρχιτεκτονικών χώρων αναψυχής πολλαπλής χρήσεως. … Δύο αρχέτυπα χώρων αναψυχής πολλαπλής χρήσεως είναι το υπόστεγο και το υπαίθριο θεάτρο. Δεν χρειάζεται πάντοτε να κατασκευασθούν οι χώροι αυτοί. Συχνά υπάρχουν σε μία περιοχή, λίγο ή πολύ έτοιμοι, σε φυσική μορφή. …
Οι πόροι για την τουριστική ανάπτυξη είναι δυνατόν, πιστεύουμε, να εξευρεθούν μεταξύ των κατοίκων της Χώρας∙ μπορούμε δηλαδή, στο θέμα αυτό να είμαστε αυτάρκεις. Τα περισσεύματα λ.χ. που σήμερα επενδύονται σε αγορές οικοπέδων και διαμερισμάτων πολυκατοικιών (και που έχουν συχνά σαν συνέπεια μια διακίνηση κεφαλαίων από την περιφέρεια προς τα αστικά κέντρα), είναι δυνατόν να στραφούν προς τουριστικές επενδύσεις μιας πιο ωφέλιμης μορφής, αρκεί να υπάρξουν τα ανάλογα οργανωτικά σχήματα.
Ο τουρισμός των μεγάλων αριθμών μπορεί να συντελέση τόσο στην περιφερειακή ανάπτυξη … όσο και στην δημιουργία νέων κλάδων απασχολήσεως στην δευτερογενή παραγωγή με την βιομηχανική παραγωγή των «μέσων απολαύσεως» των παραθεριστικών αγαθών. …
Αρμοδιώτεροι για την επεξεργασία οργανωτικών σχημάτων που θα συντελέσουν στην εξεύρεση, μεταξύ των αυτοχθόνων, των αρχικών κεφαλαίων της τουριστικής αναπτύξεως, στην άριστη κατανομή των εσόδων, και στην χρήση των περισσευμάτων που δημιουργεί ο παραθαλάσσιος τουρισμός των μεγάλων αριθμών, είναι βέβαια οι οικονομολόγοι. Και ας μας επιτραπή να υπενθυμίσουμε ότι οι ακτές, η θάλασσα περικλείουν πολλές δυνατότητες που μένουν ακόμη ανεκμετάλλευτες. …»
●
Σημειώνω εν κατακλείδι ότι τα όσα χρήσιμα διαβάσατε παραπάνω τα απέσπασα από μελέτη υπό τον τίτλο: «Μακροχρόνιος τουριστικός προγραμματισμός» του αρχιτέκτονος Α. Καλίνσκη, η οποία έχει δημοσιευθεί εις την ενότητα «Τουρισμός» της ετησίας επιθεωρήσεως Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1/1967, Σελ. 116-121 και 320.
Κώστας Π. Παντελόγλου
