Στις 17 Μαΐου 1965 σε φιλολογικό μνημόσυνο που οργάνωσε η Πανελλαδική Ένωση Γυναικών (ΠΕΓ) μίλησε και η κόρη της Αγγελικής Χατζημιχάλη, Έρση Χατζημιχάλη – όσα ακολουθούν είναι μερικά απ’ όσα είπε:
“Την κλάψαν ανυφάντρες, ασημουργοί, κεντίστρες, τσουκαλαραίοι, την κλάψαν Σαρακατσαναίοι. Την κλάψαν οι καλόγριες στην Παντάνασσα του Μυστρά, και της κάνουν λειτουργίες. …
Τεχνίτες, οργανώσεις, σχολές, σχολειά, καλόγριες, απ’ όλα τα μέρη της Ελλάδος, νοιώθοντας ορφανεμένοι μια και η Αγγελική Χατζημιχάλη δεν υπάρχει πια, μου ζήτησαν βοήθεια. “Πέστε μας ό,τι ξέρετε, δώστε μας βιβλία της”. Διψάνε οι άνθρωποι, ζητώντας μια συνέχεια. Τα βιβλία της άλλα είναι εξαντλημένα και άλλα ανέκδοτα. Η μητέρα μου αφιέρωσε την ζωή της και την περιουσία της για την αναβίωση του λαϊκού μας πολιτισμού. Ό,τι μ’ έμαθε τα κρατάω σαν ιερή κληρονομιά, και παρ’ όλο που δεν είμαι άξια να συνεχίσω, θα καταβάλω όλες μου τις δυνάμεις, χωρίς την οικονομική δυνατότητα, ακολουθώντας το παράδειγμά της για την συντήρηση και την συνέχεια της αυθεντικής λαϊκής τέχνης, που αποτελεί την ουσιαστικότερη έκφραση της ψυχής του λαού μας, γεμάτης από πηγαίο αίσθημα ομορφιάς, και κινδυνεύει να καταστραφεί, να χαθεί, παίρνοντας μια μορφή τέλεια απρόσωπη, χωρίς τίποτε το ελληνικό, κοσμοπολίτικη, όπως μας λέει ο Γιάννης Τσαρούχης, προσθέτοντας τα εξής: “Η υπομονετική και ταπεινή εργασία της Αγγελικής Χατζημιχάλη είναι από κείνα τα πολύτιμα πράγματα που βοηθούν να φθάσουμε όχι στην άρνηση του Ευρωπαϊκού πολιτσμού, αλλ’ αντίθετα σε μια προσωπική, αυθεντική και έγκυρη προσφορά στον πολιτισμό αυτό. Αλλά οι κοσμοπολίτες της μιας πεντάρας θα συσχετίζουν πάντοτε κουτά, κι αυτό είναι το δράμα του λεγόμενου Νεοελληνικού πολιτισμού”.
Αυτό το δράμα με ολίγη εντροπή το ένοιωσα βαθύτερα αυτές τις ημέρες, όταν σαν ξεναγός παρέλαβα την κυρία Βέρα Νιούμαν, που είχε ζητήσει προ μηνών μια ειδική ξεναγό για την ελληνική λαϊκή τέχνη. Ειδοποίησαν εμένα. Η κυρία Νιούμαν είναι αδελφική φίλη και συνεργάτις της κυρίας Βαντερμπίλντ Γουέμπ, που είχε ιδρύσει το μουσείο λαϊκής τέχνης των Ηνωμένων Πολιτειών, με σκοπό την διάσωση και συνέχεια της Αμερικανικής λαϊκής τέχνης, που αρχίζει από την τέχνη των Ερυθροδέρμων. Μόλις με είδε η κυρία Νιούμαν με ρώτησε: “Γιατί έχετε τόσα φρικαλέα ελληνικά ενθύμια, εσείς μια χώρα με τόση παράδοση;” …
Σήμερα θέλω να εκτελέσω μια επιθυμία της Αγγελικής Χατζημιχάλη, που αμέλησα όσο ζούσε, απορροφημένη στις καθημερινές μου ασχολίες. Πολλές φορές είχαμε μιλήσει για τούτα τα θέματα. Της είχα διηγηθεί πως στην Μύκονο έχουν απαγορεύσει την τσαμπούνα, το μυκονιάτικο μουσικό όργανο, με την ποινή φυλακίσεως, παρ’ όλο που είναι υφασμένο με την ζωή και την παράδοσή της. Ποιος έδωσε αυτή την διαταγή δεν ξέρω. Μου είπαν για λόγους τουριστικούς. Για όνομα του Θεού! Οι ξένοι έρχονται για το τοπικό χρώμα. Οι Σκωτσέζοι έχουν μια γκάιντα και την περιφέρουν ανά τον κόσμο. Απαγορεύτηκε στις Απόκριες το γαϊδουράκι, η γκαμήλα, το γαϊτανάκι, ακόμα και η ρωμαντική λατέρνα …
“Γράψε, παιδί μου, κάτι γι’ αυτό”, μου έλεγε. Όχι μόνο γι’ αυτά, αλλά και για την εξόντωση της αγγειοπλαστικής μας παράδοσης, της πασίγνωστης από αρχαιοτάτων χρόνων. Σε τέτοιο σημείο που να περιφρονούμε την Σιφναϊκή αγγειοπλαστική … Και τούτο το κακό ξαπλώνεται, εκτός από μεμονωμένα παραδείγματα σε όλους τους τομείς της Ελληνικής λαϊκής τέχνης”. “Θα γράψω”, της έλεγα. Μα δεν το έκανα. Δεν της έδωσα αυτή την χαρά. …
… αυτός ο τόπος πάει να χάσει την ψυχή του, αφού οι λίγοι που τον πόνεσαν κι εμόχθησαν και μοχθούν έδωσαν τη ζωή τους, χάνονται ένας-ένας και οι πολλοί αδιαφορούν ή αγνοούν. Ποιοι άραγε θα θελήσουν και θα μπορέσουν να συνεχίσουν το δύσκολο και όμορφο έργο; Για να μη γίνει η Ελλάδα μια θλιβερή επαρχιακή απομίμηση της Ευρώπης;
Είθε η ζωή της Αγγελικής Χατζημιχάλη να μη δόθηκε μάταια”.
Μένει τώρα να σημειώσω ότι τα παραπάνω είχα διαβάσει στην Επιθεώρηση Τέχνης (αριθ. τεύχους 124-125, Απρίλης Μάης 1965, σελ. 356-358) και διατηρούν θαρρώ όλη τους την σημασία.
Κώστας Π. Παντελόγλου
