Σήμερα και αύριο θα αναφερθώ στο έργο του Αντόνιο Γκράμσι Παρελθόν και Παρόν – θυμίζω πως εδώ, στον Κόσμο της Ν. Φιλαδέλφειας, στην στήλη “Γκραμσιανές Σπουδές”, έχω ήδη αναφερθεί στα Γράμματα από την Φυλακή (Εκδόσεις Ηριδανός 1972), στους Διανοούμενους (Εκδόσεις Στοχαστής 1972) και στην Οργάνωση της Κουλτούρας (Εκδόσεις Στοχαστής, 1973).
Θυμίζω ακόμη πως όσα καταχώρησα γι’ αυτά στον Κόσμο της Ν. Φιλαδέλφειας, αλλά και όσα θα καταχωρήσω σήμερα και αύριο, τα αντλώ από εκτεταμένη και απλωμένη στον χρόνο εργασία μου με τίτλο:
Πνευματική Καλλιέργεια, Ηθική και Πολιτική –
Περί των Εκδόσεων των Έργων του Αντόνιο Γκράμσι
στην Ελλάδα και για το Περιεχόμενο αυτών, καθώς και
για ορισμένα Αφιερώματα Ελληνικών Περιοδικών και
κάποιες Δημοσιεύσεις και Βιβλία για την Ζωή και τις Ιδέες του
(και Ποικίλα σχέσιν έχοντα με τον Αντόνιο Γκράμσι)
ιστορική αναλυτικοβιβλιογραφική προσέγγιση
“Τον Μάιο-Ιούνιο του έτους 1974 τυπώθηκε για λογαριασμό των Εκδόσεων “Στοχαστής” οδός Ιπποκράτους Αρ. 6 το έργο του Αντόνιο Γκράμσι “Παρελθόν και Παρόν”. Επρόκειτο για μια σταχυολόγηση-επιλογή του μεταφραστή Θανάση Αθανασίου θεμάτων από το έργο του που είχε πρωτοκυκλοφορήσει στην Ιταλία το έτος 1951 με τον τίτλο “Passato e Presente”.
Ένα δισέλιδο σημείωμα των Εκδόσεων “Στοχαστής” (Σελ. 5-6) προηγείτο των γραφτών του Αντόνιο Γκράμσι, που σ’ αυτό το έργο χωρίζονταν σε δύο ενότητες – η μία ομότιτλος του όλου έργου, δηλαδή “Παρελθόν και Παρόν” (Σελ. 7-72) και η δεύτερη με τίτλο “Εγκυκλοπαιδικές Γνώσεις και Θέματα Κουλτούρας” (Σελ. 73-127) – όπως και στο ιταλικό πρωτότυπο, ενώ 23 σημειώσεις και σχόλια του εκδότη ακολουθούσαν στο τέλος του έργου (Σελ. 129-131), του οποίου η στοιχειοθεσία είχε γίνει στο τυπογραφείο του Λευτέρη Σταμπουλίδη (οδός Μάνης αρ. 2), το τύπωμά του στα πιεστήρια του Θανάση Φλώρου (οδός Βαλτετσίου και Ζωοδόχου Πηγής) και η βιβλιοδεσία στο βιβλιοδετείο του Σπύρου Οικονόμου (οδός Αιόλου αρ. 70). Το δικό τους ενδιαφέρον εκδήλωσαν και την βοήθειά τους συνεισέφεραν για την έκδοση του έργου αυτού του Αντόνιο Γκράμισ και η Μπέττυ Βακαλοπούλου-Τζουλιάνο και ο Θ.Χ. Παπαδόπουλος.
Τα σημεία αναφοράς του Αντόνιο Γκράμσι στην πρώτη ενότητα του έργου του “Παρελθόν και Παρόν”, είναι τα ακόλουθα:
Κριτική του παρελθόντος
Οι μεγάλες ιδέες (κάθε μεγάλος πολιτικός δεν μπορεί να μην έχει μεγάλα διοικητικά προσόντα)
Γιατί οι άνθρωποι είναι ανήσυχοι; (από τι προέρχεται η ανησυχία;)
Για το όνειρο μ’ ανοιχτά μάτια και την φαντασιοκοπία (την προσοχή μας στο παρόν έτσι όπως είναι, αν θέλουμε να το μεταβάλουμε)
Η τάση να μειώνουμε τον αντίπαλο
Αισιοδοξία και απαισιοδοξία (ο μόνος δικαιολογημένος ενθουσιασμός είναι εκείνος που συνοδεύει τις συγκεκριμένες πρωτοβουλίες που μεταβάλλουν την υπάρχουσα πραγματικότητα)
Ιταλικοί χαρακτήρες (η νέα τομή δεν μπορεί παρά να προβάλει από τα κάτω, στον βαθμό που ολόκληρο το εθνικό σώμα συμμετέχει σ’ ένα ριζοσπαστικό ιστορικό γεγονός που αγκαλιάζει ολόκληρη την ζωή του λαού και βάζει τον καθένα μπροστά στις ευθύνες του)
Απολιτικισμός (σκόρπιες παρατηρήσεις πάνω στον Ιταλικό “απολιτικισμό” των κατώτερων τάξεων και τον τοπικισμό)
“Ανατρεπτικός” (Η Ιταλική έννοια του “ανατρεπτικός”· περιγραφή πλευρών μιας κατάστασης)
Ηθική και πολιτική (“ανίκανος αλλά έντιμος” παράξενος τρόπος έκφρασης στην πολιτική· όμως ο “ανίκανος” στην πολιτική δεν αντιστοιχεί στον “αχρείο” την ηθική;)
Ισχύς και βιοτικό επίπεδο του λαού (κάθε κυβέρνηση δεν μπορεί να αποκλείσει την πιθανότητα μιας οικονομικής κρίσης και ειδικά έναν πόλεμο· και επειδή κάθε κρίση συνεπάγεται μια οπισθοχώρηση του επιπέδου της ζωής του λαού χρειάζεται μια ζώνη υποχώρησης επαρκής ώστε να μην καταρρεύσει η αντίσταση του λαού στην πρώτη σύγκρουση με την πραγματικότητα)
“Κύμα υλισμού” και “κρίση εξουσίας” (η κρίση συνίσταται ακριβώς στο γεγονός ότι το παλιό πεθαίνει και το καινούργιο δεν μπορεί να γεννηθεί)
Αυθορμητισμός και συνειδητή διεύθυνση (η ενότητα του “αυθόρμητου” και της “συνειδητής διεύθυνσης” είναι ακριβώς η πραγματική πολιτική πράξη των κατώτερων τάξεων· το να παραβλέψουμε κι ακόμα χειρότερο να περιφρονήσουμε τα λεγόμενα “αυθόρμητα” κινήματα, δηλαδή να αρνηθούμε να τους προσδώσουμε συνειδητή διεύθυνση, και το να εξυψώσουμε σ’ ένα ανώτερο επίπεδο μπάζοντάς τα στην πολιτική, μπορεί να έχει πολύ σοβαρές και βαρειές συνέπειες)
Ζύμωση και προπαγάνδα (τις τάξεις τις εκφράζουν τα κόμματα, τα κόμματα διαμορφώνουν τους πολιτικούς και κυβερνητικούς παράγοντες, τους ηγέτες της πολιτιστικής κοινωνίας και της πολιτικής κοινωνίας· δεν μπορεί να υπάρξει διαμόρφωση ηγετών εκεί όπου λείπει η θεωρητική δραστηριότητα, εκεί όπου δεν αναζητούνται συστηματικά και δεν μελετούνται οι λόγοι ύπαρξης και ανάπτυξης της εκπροσωπευόμενης τάξης· έτσι προκύπτει έλλειψη πολιτικών και κυβερνητικών στελεχών, αθλιότητα της κοινοβουλευτικής ζωής, ευκολία στη διάλυση των κομμάτων μέσω της διαφθοράς και απορρόφησης των λίγων χρήσιμων ανθρώπων· έτσι η γραφειοκρατία μέσω των διοικητικών θέσεων έγινε ένα αληθινό πολιτικό κόμμα, το χειρότερο απ’ όλα, γιατί η γραφειοκρατική ιεραρχία υποκαθιστούσε την πνευματική και πολιτική ιεραρχία· συμβουλευτείτε βιβλία που κριτικάρουν “παρόμοια” κατάσταση στην Γερμανία, π.χ. το βιβλίο του Μαξ Βέμπερ “Κοινοβούλιο και Κυβέρνηση στην νέα τάξη της Γερμανίας· πολιτική κριτική της γραφειοκρατίας και της ζωής των κομμάτων”)
Ενάντια στον Βυζαντινισμό (ή στον σχολαστικισμό)
Οργανικός συγκεντρωτισμός, δημοκρατικός συγκεντρωτισμός, πειθαρχία
Συνέχεια και παράδοση (η οργανική συνέχεια – η συνέχεια δηλαδή που είναι πάντα σε επαφή με την πραγματική ζωή η οποία βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη – αναζητά ένα καλό αρχείο, καλοεξοπλισμένο και εύκολο στη μεταχείρισή του, στο οποίο ολόκληρη η δραστηριότητα του παρελθόντος να μπορεί να επαληθεύεται και να “κριτικάρεται” εύκολα· υπάρχει ο κίνδυνος της “γραφειοκρατικοποίησης”, πρέπει να επαγρυπνούμε· ο κίνδυνος της ασυνέχειας ακόμη μεγαλύτερος· όργανο το “Δελτίο” με τρία κύρια μέρη: 1) άρθρα κατεύθυνσης 2) αποφάσεις και εγκύκλιες 3) κριτική του παρελθόντος)
Μικρές φιλοδοξίες, μεγάλες φιλοδοξίες (και πολιτική· παρατηρήσεις για την φιλοδοξία αλλά και για την δημαγωγία)
Κράτος και κόμματα (τα κόμματα μπορούν να θεωρούνται σαν σχολές της κρατικής ζωής)
Διεύθυνση και οργάνωση (μπορεί κανείς να λέει πως θέλει κάποιο σκοπό μόνο όταν είναι διαθέσιμα με ακρίβεια, επιμέλεια και σχολαστική λεπτομέρεια τα απαραίτητα, επαρκή και αναγκαία μέσα· αφού οι ιδέες διαδίδονται και πραγματοποιούνται ιστορικά με τους ανθρώπους καλής θέλησης, η μελέτη των ανθρώπων, η επιλογή τους, ο έλεγχος των πράξεών τους είναι άλλο τόσο αναγκαία όσο και η μελέτη των ιδεών κλπ.)
Εκδηλώσεις [της σεχταριστικής σκέψης] (σεχταριστική σκέψη είναι εκείνη που δεν κατορθώνει να βλέπει ότι το πολιτικό κόμμα δεν είναι μόνο η τεχνική οργάνωση του ίδιου του Κόμματος, αλλά όλο το ενεργητικό κοινωνικό μπλοκ του οποίου το κόμμα είναι οδηγός, γιατί είναι αναγκαία η έκφρασή του)
Πέρασμα από τον πόλεμο ελιγμών (και από την κατά μέτωπο επίθεση) στον πόλεμο θέσεων επίσης και στο πολιτικό πεδίο.
Πολιτική και στρατιωτική τέχνη (τι είναι το Κράτος; με την ολοκληρωμένη σημασία: δικτατορία συν ηγεμονία)
Ο λιποτάκτης [ή ο προδότης] (μετά από μια διάσπαση “ανακαλύπτουν” στον λιποτάκτη ή στον προδότη ένα πλήθος κακές πράξεις)
Κινέζικη γλώσσα (αποκλείεται κάθε δυνατότητα συνεννόησης, αλλά και κοινής δράσης, εφόσον δεν σχηματιστεί ένα κοινό λεξιλόγιο ή ένα σύνολο κοινών σκέψεων· προκύπτει ανάγκη μιας περιόδου κοινής εργασίας)
Συνδικάτο και συντεχνία (εφόσον ο εργάτης, από το ένα μέρος, και ο βιομήχανος, από το άλλο, θα πρέπει να απασχολούνται για τον μισθό και το κέρδος αντίστοιχα, είναι φανερό ότι ο παλαιού τύπου συνδικαλισμός δεν έχει ξεπεραστεί και δεν μπορεί να απορροφηθεί σε άλλους θεσμούς· εν τούτοις, δεν είναι δυνατόν να μιλάμε για τα συνδικάτα και για τα προβλήματα που παρουσιάζουν χωρίς να ενδιαφερόμαστε για το εργοστάσιο ή την διανοητική επιχείρηση, για τις τεχνικές τους ανάγκες, για τις πραγματικές σχέσεις που δημιουργούν)
Ο συλλογικός εργαζόμενος (όχι μόνον σε κάθε ξεχωριστό εργοστάσιο, αλλά και σε πιο πλατειές σφαίρες του καταμερισμού της εθνικής και διεθνούς εργασίας· το κίνημα των εργοστασιακών συμβουλίων, θα ανταποκρινόταν τέλεια στην ανάλυση που έχει γίνει στον πρώτο τόμο του “Κεφαλαίου”)
Η “φιλοσοφία της εποχής” (για την βία και την συγκατάθεση προς ξανασυγκρότηση του ηγεμονικού μηχανισμού της κυρίαρχης ομάδας στην μεταπολεμική περίοδο)
Η ιστορία των 45 Ούγγρων ιππέων (σε κάθε πολιτική κατάσταση το ενεργητικό τμήμα είναι πάντα μια μειοψηφία, η οποία αν δεν οργανώνει σταθερά τους πολλούς που ακολουθούν, διασκορπίζεται με οποιαδήποτε πρόσφορη ευκαιρία)
(Πόσοι είναι οι υπάλληλοι της κρατικής και τοπικής διοίκησης; Η σύγκριση ανάμεσα στα διάφορα Κράτη μπορεί να γίνει με τους κεντρικούς διοικητικούς και τοπικούς υπαλλήλους και για το τμήμα του προϋπολογισμού που κοστίζουν, καθώς επίσης και για το τμήμα του πληθυσμού που αντιπροσωπεύουν)
Το Κράτος, οι δημόσιοι υπάλληλοι (και η τήρηση των νόμων· για τους κρατικούς παράγοντες και τους δημοσίους υπαλλήλους η τήρηση των νόμων μόνον ηθική υποχρέωση, δηλαδή μια υποχρέωση χωρίς ποινικές κυρώσεις για την παράβαση)
Η κρίση (το φθινόπωρο του 1929 με το κραχ του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης θεωρείται από μερικούς σαν η αρχή της κρίσης· όμως: 1) η κρίση είναι μία πολύπλοκη εξέλιξη 2) αρχίζει σχεδόν με τον Πόλεμο, εάν αυτός δεν είναι και η πρώτη της εκδήλωση 3) η κρίση έχει αιτίες στους τρόπους παραγωγής και επομένως ανταλλαγής· η εξέλιξη του καπιταλισμού έγινε μια “συνεχής κρίση”· να δούμε την φιλολογία της “Κοινωνίας των Εθνών”, των εμπειρογνωμόνων της και τις δημοσιεύσεις των πιο σημαντικών διεθνών επιθεωρήσεων και των Κοινοβουλίων)
Το άτομο και το Κράτος (το καθεστώς των φόρων και των τελωνειακών δασμών)
Τα βελανίδια και η βελανιδιά
Γέροι και νέοι
Η παροιμία: “αδέρφια, μαχαίρια”
“Ερασιτεχνική ιστορία” (το φαινόμενο Λούντβιχ και η στάση του Μπενεντέτο Κρότσε)
Αυτοί που κατασκευάζουν σοφίτες
Η φυλακή
Ο φόβος του Κερενσκισμού
Ο κόσμος πάει προς…”
Τελειώνει στο σημείο αυτό το πρώτο μέρος του γραφτού μου με το θέμα του τίτλου.
Κώστας Π. Παντελόγλου
