Αυτά που παρακάτω καταχωρώ σήμερα στον “Κόσμο της Ν. Φιλαδέλφειας”, τα οποία αναφέρονται στο θέμα του τίτλου, τα απέσπασα από ένα σχετικό δημοσίευμα του Σμυρναιογράφου Φίλιππου Κ. Φάλμπου στα “Μικρασιατικά Χρονικά” του Τμήματος Μικρασιατικών Μελετών της Ενώσεως Σμυρναίων, το οποίο είδε το φως της δημοσιότητας το έτος 1957 – ας τα διαβάσουμε με προσοχή:
“Το αστικό ελληνικό σπίτι της Σμύρνης της αρχής του 20ου αιώνα αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά, το πιο αντιπροσωπευτικό ίσως γνώρισμα της Ιωνικής πρωτεύουσας.
Άνθρωποι κοσμογυρισμένοι και έξυπνοι που είδαν και γνώρισαν πολλές πολιτείες, που πολλών ανθρώπων “άστεα και νόον έγνωσαν”, βεβαιώνουν πως τον τύπον αυτόν της διώροφης μονοκατοικίας της Σμύρνης, όπως ήταν πια διαμορφωμένος στις αρχές του αιώνα μας, σε κανένα ίσως άλλο μέρος του κόσμου δεν θα μπορούσαν να τον συναντήσουν. Μπορεί λοιπόν να συμπεράνη κανείς πως ο τύπος αυτός του σπιτιού ήταν κάτι εντελώς Σμυρνέικο, κάτι που η ευφυία, το πρακτικό πνεύμα και η νοικοκυρωσύνη του Σμυρνιού το συνέλαβε, το σύνθεσε, το δημιούργησε και το τελειοποίησε, πως στο σπίτι αυτό αποτυπώθηκε η σφραγίδα του πρακτικού του νου.
Δεν νομίζουμε πως είναι εύκολο να δούμε με λεπτομέρειες πώς δημιουργήθηκε παλαιότερα ο ιδιόρρυθμος τύπος του σπιτιού αυτού και πώς μεταγενέστερα εξελίχθηκε για να φτάσει αυτού που εμείς τον γνωρίσαμε και τον αφήσαμε το 1922. Ούτε μπορούμε όμως να παραβλέψουμε και να αγνοήσουμε τους αρχαιότερους και ατελέστερους τύπους σπιτιών (του Απάνω Μαχαλά, του Αγίου Γεωργίου, των Σερβετάδικων, του Τσιβιλή, των Συνοικιών Αγίας Αικατερίνης, Αγίου Δημητρίου, Τσαγιού κλπ. των Τράσσων, Μπελαβίστας, Πούντας κλπ.) που είναι μάλιστα εξ ίσου αξιοπρόσεκτοι και άξιοι μελέτης, γιατί περικλείουν μυστήριο και αρχοντιά του 18ου και 19ου αιώνα ή αγαθότητα και απλότητα λαϊκή. Κι αυτοί οι τύποι των παλαιότερων σπιτιών με τις περιπτώσεις τους, με τις ιδιομορφίες τους είναι πολύ σπουδαίοι και, αναμφισβήτητα, θα πρέπει να μας απασχολήσουν αργότερα σε άλλη μελέτη. …
Στα τελευταία χρόνια απ’ ό,τι θυμόμαστε μια πλειάδα Σμυρναίων αρχιτεκτόνων, που ήσαν και μηχανικοί και εργολάβοι σπουδαίοι – τότε στην Ανατολή δεν γινότανε πουθενά σχεδόν διακρίσεις εργολάβων, μηχανικών και αρχιτεκτόνων· το χτίσιμο των σπιτιών ήταν αποκλειστικό έργο εργολάβων και μαστόρων (περίφημων χτιστών νησιωτών, κυρίως Μυτιληνιών, Ανδριωτών και Τηνιακών) – μελετούσαν εσχεδίαζαν και έχτιζαν σπίτια ωραία, υγιεινά και πολιτισμένα. … Θυμόμαστε, πρόχειρα τώρα, μερικά ονόματα των τελευταίων αρχιτεκτόνων: Αποστολίδης, Ραπαώνης, Βαφειάδης, Κουρμουλής, Σανταμούρης, Μελέτης, Πλακουρέλης, Λιγνάδης. Πολλοί απ’ αυτούς ήσαν ικανοί σπουδασμένοι στην Αθήνα ή και στην Ευρώπη, κοσμογυρισμένοι και γλωσσομαθείς, πνεύματα ικανά για σύνθεση αλλά και πρακτικά, με πείρα μεγάλη, γνήσια τέκνα της Σμύρνης, του πρακτικού και προοδευτικού της πνεύματος, άνθρωποι επινοητικοί και δραστήριοι. Αυτοί και ακόμη περισσότερο εκείνοι που προηγήθηκαν απ’ αυτούς, μαστόροι και εργολάβοι σπουδαίοι, πραχτικοί “τζινιέρηδες”, στην αρχή αποπειράθηκαν, κατόπιν εμόχθησαν και στο τέλος επέτυχαν να ξεφύγουν από τους παληούς γνωστούς τύπους των μεταβυζαντινών και φράγκικων αρχοντικών .. ή από τον τούρκικο παληό γνωστό τύπο …”.
Παραθέτω αμέσως πιο κάτω τώρα και το συμπέρασμα του δημοσιεύματος του Σμυρναιογράφου Φίλιππου Κ. Φάλμπου, που παραπάνω επικαλέστηκα:
“Υπήρξε το σπίτι της δοξασμένης ακμής, ο πιο λαμπερός καθρέπτης ευημερίας και ευτυχίας μιας πόλης που ανθούσε και ήκμαζε.
Εμείς που εκεί αναστηθήκαμε και μεγαλώσαμε, δεν θα ξεχάσουμε ποτέ το σπίτι που γεννηθήκαμε. Αυτόν τον μεγάλο λόγο μάς τον διδάσκει κι ο Παλαμάς:
Το σπίτι που γεννήθηκα κι ας το πατούν οι ξένοι
στοιχειό είναι που με προσκαλεί, ψυχή και με προσμένει.
Ούτε και επιτρέπεται να το ξεχάσουμε, γιατί εκεί μέσα σε ένα τέτοιο ωραίο και υγιεινό σπίτι φωτεινό και αερικό, … – όαση μέσα στην έρημο – στο σπίτι που επινόησαν ευφυείς και προκομμένοι Ίωνες, γεννήθηκαν και γαλουχήθηκαν εθνικά πολλές χιλιάδες, γενιές ολόκληρες, καλών Ελλήνων”.
Κώστας Π. Παντελόγλου
