Όσα σήμερα καταχωρώ στον “Κόσμο της Ν. Φιλαδέλφειας” είναι απόσπασμα από όσα έχει γράψει η Βεατρίκη Σπηλιάδη για τα έργα του συγγραφέα Κοσμά Πολίτη και ειδικότερα για εκείνο με τον τίτλο “Στου Χατζηφράγκου” (βλ. “Επιθεώρηση Τέχνης”, Τεύχος 113, Μάιος 1964):
“Στου Χατζηφράγκου” υπάρχει στ’ αλήθεια ένας θησαυρός, μέσα του βρίσκεται φυλακισμένος ο παλμός μιας ολόκληρης αξέχαστης πολιτείας κατοικημένης από ανθρώπους σε καιρούς ειρηνικούς και ασυννέφιαστους. Μιας πολιτείας που αν και έχει, μέσα στην ιστορία, ιδιοτυπία μπορεί να αντιπροσωπεύσει τις πολιτείες όλων των εποχών που χάθηκαν σε πολεμικές συνθήκες μαζί με το αναντικατάστατο ανθρώπινο στοιχείο τους. Ξέρουμε πως ο Κοσμάς Πολίτης έχει ζήσει την Σμύρνη στην ειρηνική της ατμόσφαιρα και διαβάζοντας το βιβλίο του καταλαβαίνουμε πως όλον αυτό τον κόσμο τον κυοφορούσε σ’ όλη του την ζωή σαννα ζητούσε τον κατάλληλο τρόπο να τον εκφράσει και την κατάλληλη ευκαιρία. Την ευκαιρία του την έδωσαν, σαν ένα κίνητρο ίσως, τα σαραντάχρονα της (Μικρασιατικής) Καταστροφής και χύθηκε από μέσα του, σαν δάκρυ για την χαμένη πολιτεία της νιότης του, όλος ο κόσμος των βιωμάτων του.
“Στου Χατζηφράγκου” είναι δουλειά ενός μάστορα. Ένας μάστορας έχει συνταιριάσει κι απλώσει κάτω από τα μάτια μας τα σπίτια και τα σοκάκια, τα φθαρμένα έπιπλα του εβραίικου και του ρωμαίικου σπιτιού που αναδίνουν μυρωδιά ζωής ταπεινής, προσπάθειας κι ονείρου. Σαν μάγος ζωντανεύει τους ανθρώπους σ’ αυτά τα σπίτια και τους αναπτύσσει εσωτερικά έτσι που να μας γίνουν οικείοι, άνθρωποι όχι μόνον της Σμύρνης μα και της κάθε πολιτείας. Μέλημά του ήταν να κάνει μυθιστόρημα κι όχι χρονικό αν κι απ’ το θέμα του -Μικρασιατική Καταστροφή- κι απ’ την κριτική του στάση απέναντι στα γεγονότα, το έργο αυτό θα μπορούσε να γίνει χρονικό. Η συγγραφική όμως ιδιοσυγκρασία του Κοσμά Πολίτη δεν ευνοεί αυτό το είδος.
Η ιδιοσυγκρασία αυτή και μαζί το υλικό του καθόρισαν και την μορφή του έργου του: μυθιστορηματικό χρονικό. Γιατί αν τους λόγους της Μικρασιατικής Καταστροφής μπορούμε να μάθουμε από μια οποιαδήποτε αντικειμενική ιστορική μελέτη, την φοβερή σημασία που είχε αυτή η Καταστροφή στην ατομική ιστορία των ανθρώπων δε θα την μάθουμε παρά μες’ απ’ τα μυθιστορηματικά πρόσωπα, τα ζυμωμένα με συναίσθημα και δάκρυ από τα επιδέξια και τρυφερά χέρια του (Μάστορα). Ανασυνθέτοντας αυθεντικά κομμάτια ζωής, δεν ξεφεύγει από το ιστορικό φόντο. Η ιστορία υπάρχει πίσω από τους ανθρώπους που πυκνοκατοικούν τις σελίδες, αλλά έτσι που να στηρίζει γερά τις μικρές ατομικές ιστορίες. Η ζωή της Σμύρνης ξεδιπλώνεται αμέριμνη, ειρηνική. Οι άνθρωποι παίρνουνε το μερίδιό τους από την χαρά ή την λύπη σ’ ένα ρυθμό αφήγησης άνετο και σιγανό που υποβάλλει την έννοια του αέναου. Ώσπου σαν σφήνα, στην μέση του βιβλίου, εισχωρεί το εφιαλτικό κεφάλαιο “Πάροδος”. Είναι η μόνη αναφορά στην νύχτα της Καταστροφής και της σφαγής, που δίνεται μέσ’ από τα κατάπληκτα μάτια των απλών ανθρώπων. Η “Πάροδος” δεν είναι μόνο το ωραιότερο κεφάλαιο του βιβλίου αλλά κι απ’ τα ωραιότερα κομμάτια της λογοτεχνίας μας. Λες και τα προηγούμενα και τα επόμενα της “Παρόδου” κεφάλαια γράφτηκαν για να κοντράρουν με την χαρούμενη ανέμελη αντίθεσή τους αυτή την σύντομη όσο κι αβάσταχτη πράξη τραγωδίας που με την γνησιότητά της αντιπροσωπεύει όλη την ανθρώπινη τραγωδία: το παράλογο της καταστροφής του χαρούμενου καθαρού σπιτικού και της διάλυσης των αισθημάτων και το ξάφνιασμα του ανθρώπου μπροστά σ’ αυτή την ανεξήγητη εχθρότητα της ιστορίας. Η “Πάροδος” έχει, όπως άλλωστε και πολλά μέρη του βιβλίου, καθολικότητα έτσι που μέσα στις σελίδες της πυκνώνει νοήματα πανάρχαια και πανανθρώπινα με επισφράγισμα το αίτημα ζωής και ευτυχίας του ανθρώπου. Τα πρόσωπα της “Παρόδου” θα μπορούσαν θαυμάσια να είναι πρόσωπα του Λίντιτσε ή του Διστόμου, … ή ακόμα της Χιροσίμα, πράγμα που τοποθετεί τις σελίδες αυτές στα κλασσικά κείμενα του είδους.
Είν’ αλήθεια ότι θα περίμενε κανείς μια παραπέρα συμμετοχή των ανθρώπων στις προηγούμενες ή τις κατοπινές της Καταστροφής φάσεις της ιστορίας. Αυτό θα τόνιζε την ιστορική θεώρηση του συγγραφέα, που όμως δεν παύει να δείχνει απόλυτη κατανόηση των ιστορικών δεδομένων…
Ο Κοσμάς Πολίτης έκανε το μνημόσυνο της χαμένης πολιτείας με σελίδες που είναι υποδείγματα λόγου, συγκρατημένου λυρισμού και καθαρότητας. Πολλές απ’ αυτές δεν είναι εύκολο να ξεχαστούν …
… στην περίπτωση του Κοσμά Πολίτη, το συγγραφικό του παρελθόν έχει … στοιχεία σαν την όλο πάθος αναζήτηση στα έγκατα του ανθρώπινου εγώ, την (ψυχή) που (χαρακτήριζε) όχι μόνο το άτομο αλλά και τον ανθρώπινο περίγυρό του και την φύση και τα πράγματα, την ακαθόριστη γοητεία της εφηβείας και, την πιο συγκεκριμένη, της γυναικείας παρουσίας, (τα οποία) συνιστούν ένα αισθητικό όγκο όπου προσκρούει η κάποια προσήλωση στην περιγραφικότητα που αναφαίνεται “Στου Χατζηφράγκου”. Κι όμως η ουσία του αισθητικού αυτού όγκου εξακολουθεί να βρίσκεται διακριτικά ενσωματωμένη στις σελίδες του βιβλίου, προκαλώντας την βεβαιότητα πως ο συγγραφέας με πολύ σοφό τρόπο έδωσε αυτό που σκόπευε: μια στιγμή της “ηλικίας της ανθρώποτητας”.
Κώστας Π. Παντελόγλου
