Όσα ακολουθούν απέσπασα απ’ το βιβλίο Κοινωνία των Εθνών, Η εγκατάσταση των Προσφύγων στην Ελλάδα. Γενεύη 1926, Εκδόσεις Τροχαλία 1997, σελ. 12-14:
“… Οι πρόσφυγες χωρίζονταν πρώτιστα σε δύο κατηγορίες: στους ξεσπιτωμένους της Μικρασιατικής καταστροφής πεινασμένους, άρρωστους, σε φτώχεια, συντεντριμμένους από νωπά πένθη, με δυο λέξεις ανθρώπινα ναυάγια. … Τον πρώτο καιρό τα ελληνικά ατμόπλοια που μπόρεσαν να τους περισυλλέξουν, έφταναν το ένα πίσω απ’ τ’ άλλο κατευθυνόμενα σε τυχαία λιμάνια, που μόλις πριν από λίγο είχαν αδειάσει και ξαναπλημμύριζαν κόσμο από την αρχή. … Η δεύτερη κατηγορία των προσφύγων περιελάμβανε τους Έλληνες της Τουρκίας (Μ. Ασία, Θράκη), οι οποίοι όφειλαν να μεταναστεύσουν κατ’ εφαρμογήν της Συνθήκης της Λωζάνης, που επέβαλε την ανταλλαγή … Αυτοί οι ανταλλάξιμοι θα αφήσουν ήδη από το φθινόπωρο του 1923 τις εστίες τους κάτω από λιγότερο βίαιες συνθήκες. …
Αλλά και μ’ άλλους ξεχείλισε ο χείμαρρος. Πρόσφυγες συνέρρευσαν από τον Ρωσικό Καύκασο και τη Βουλγαρία. Έφτασαν και άλλοι που δεν ήσαν Έλληνες: οι Κιρκάσιοι και οι πολυάριθμοι Αρμένιοι. Είχαν κατακλυσθεί όλες οι παραλίες της χώρας. Με την άφιξή τους, ενόσω διαρκούσε ακόμη η ίδια η Έξοδος, η πείνα και οι επιδημίες προκάλεσαν απώλειες και στις δύο κατηγορίες. Στα λοιμοκαθαρτήρια πέθαιναν κατά εκατοντάδες. Η δυσεντερία, ο τύφος, έκαμαν θραύση. Όλο τον χειμώνα του 1923 ο εξανθηματικός τύφος είχε εξαπλωθεί σ’ όλα πλέον τα λιμάνια αλλά και τις πόλεις στο εσωτερικό της Ελλάδας, κι είναι θαύμα που οι Υγειονομικές Υπηρεσίες μπόρεσαν να τον αναχαιτίσουν σε λίγους μήνες. Εκκλησίες, σχολεία, δημόσια κτίρια, κινηματογράφοι, θέατρα, αποθήκες, υπόστεγα, όλα είχαν επιταχθεί για να στεγάσουν τους πρόσφυγες. Ένας μεγάλος αριθμός ιδιωτικών κατοικιών επίσης. Δυο χρόνια μετά οι σταθμοί του σιδηροδρόμου ήταν φραγμένοι από κατασκηνώσεις προσφύγων και τέσσερα χρόνια μετά υπάρχουν ακόμα πρόσφυγες που στεγάζονται κάτω από αντίσκηνα, χειμώνα-καλοκαίρι. Ήδη από την πρώτη στιγμή η Κυβέρνηση όφειλε να προνοήσει για βοήθεια. Ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις αποδύθηκαν σ’ έναν ανεκτίμητο συναγωνισμό. Ο αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός πρώτος απ’ όλους, ο οποίος επί 6 μήνες σίτισε πάνω από μισό εκατομμύριο πρόσφυγες, χωρίς να συζητάμε για τον ρουχισμό και τα φάρμακα που διένειμε. … Οι πολυάριθμες ελληνικές φιλανθρωπικές εταιρείες, οι Δήμοι και οι Κοινότητες είχαν μια τεράστια συμβολή. Μεγάλα δείγματα ανθρωπιστικής πρωτοβουλίας έκαναν την εμφάνισή τους στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη, σ’ όλα τα επαρχιακά διοικητικά κέντρα, μικρά και μεγάλα. Η κοινωνία, ο κόσμος έδωσαν σ’ αυτή την περίσταση ένα δείγμα εθνικής αλληλεγγύης που τιμά τον ελληνικό λαό. Ένα παράδειγμα αλληλεγγύης που καμιά διάκριση δεν έκανε ανάμεσα σε Έλληνες πρόσφυγες, Αρμένιους ή άλλους”.
Κώστας Π. Παντελόγλου
