Ένα βιβλίο έφτασε στα χέρια μας λίγες μέρες πριν, δώρο θερινό από την Πόλη. Ένας συλλογικός τόμος ο οποίος, υπό τον γενικό τίτλο “Η λογιοσύνη της Πόλης. Εκπαιδευτικοί και λογοτέχνες της σύγχρονης περιόδου”, μας συστήνει “Τόπους και Πρόσωπα της Πόλης”, όπως τιτλοφορείται η σειρά διαλέξεων που διοργανώνει από το Σεπτέμβριο του 2020 το Σισμανόγλειο Μέγαρο – Γενικό Προξενείο της Ελλάδος στην Κωνσταντινούπολη, σε συνεργασία με την Εταιρεία Μελέτης της καθ’ ημάς Ανατολής. Η έκδοση αυτή συγκεντρώνει στις σελίδες της σημαντικό μέρος των διαλέξεων αυτών, που φωτίζουν τις ζωές ανθρώπων – εκπαιδευτικών, λογοτεχνών, καλλιτεχνών, λογίων – από τον 19ο ως τον 20ό αιώνα, όχι πάντοτε ευρέως γνωστών στις μέρες μας, που συχνά έπαιξαν στα χρόνια τους ρόλο σημαντικό, κάποτε διαμορφωτικό, για τον Ελληνισμό της Πόλης, μα όχι μόνο.
Το βιβλίο παρουσιάζει ιδιαιτερότητες που το καθιστούν ξεχωριστά ενδιαφέρον για το αναγνωστικό κοινό. Πρώτα πρώτα είναι η διττή του φύση – βιβλιογραφική τεκμηρίωση και παράλληλα βιωματική προσέγγιση με την κατάθεση προσωπικών μαρτυριών. Το χαρακτηριστικό αυτό αγγίζει άξαφνα τον αναγνώστη μεταφέροντάς τον σε ένα σκηνικό σχεδόν θεατρικό, όπου τα πρόσωπα αναπνέουν, σκέφτονται, ενεργούν, υποφέρουν, ευτυχούν ή δυστυχούν, και οπωσδήποτε δημιουργούν, άλλοτε στους Τόπους της Πόλης και άλλοτε μακριά τους, διαλεγόμενα όμως πάντοτε με αυτούς.
Τα πρόσωπα είναι λοιπόν το κύριο χαρακτηριστικό του βιβλίου, το οποίο δομείται γύρω από δύο πόλους, εκείνο των εκπαιδευτικών και εκείνο των λογοτεχνών/λογοτεχνιδών της Πόλης, σύνολα σε ορισμένες περιπτώσεις συμπληρωματικά, μια και ορισμένα από τα είκοσι πρόσωπα που παρουσιάζονται στο βιβλίο, μαζί με τον περίγυρό τους, συνδυάζουν και τις δύο ιδιότητες, συχνά μαζί με άλλες ενδιαφέρουσες ενασχολήσεις.
Όσον αφορά τον πυρήνα των εκπαιδευτικών, ο Βασίλειος Σταυρίδης, ο καθηγητής στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης με τη βαθιά μόρφωση, που καθόταν πάντοτε σε μια συγκεκριμένη πολυθρόνα, έδενε τα βιβλία και τα περιοδικά του με ύφασμα ή δέρμα σε πράσινο χρώμα κι είχε για όλους μια καλή κουβέντα, παρουσιάζεται από το μαθητή του Πασχάλη Βαλσαμίδη. Ο πρωτοπόρος δάσκαλος και επί τριάντα πέντε χρόνια διευθυντής του Ζωγραφείου Δημήτριος Φραγκόπουλος, που έδωσε αγώνα για την επίτευξη της συνύπαρξης και για την παράλληλη διδασκαλία της ελληνικής και της τουρκικής γλώσσας, παρουσιάζεται από τον παλιό του μαθητή Κώστα Γαβρόγλου. Οι Ρωμιοί καθηγητές στην τουρκική παιδεία, και ιδιαίτερα δύο προσωπικότητες των Πριγκηπονήσων, ο Κρίτων Αναστασιάδης Ντίντσμεν με τη λατρεία του στη Χάλκη, πρωτοπόρος της ιατροδικαστικής ψυχιατρικής στην Τουρκία, που έβλεπε την ιατρική και την τέχνη σαν δυο αλληλοσυμπληρούμενα αντικείμενα, και ο πυρηνικός φυσικός, αλλά κυρίως πρωτοπόρος φωτογράφος στην ασπρόμαυρη φωτογραφία Γιάννης Καΐνης ή Yilmaz Kaini, που απαθανάτισε τη ζωή στην Πρίγκηπο την εποχή που είχε αρχίσει να συντελείται η αλλαγή της, παρουσιάζονται από την Ειρήνη Δημητριάδου. Ο φυσικομαθηματικός Αιμίλιος Καρούσος με τα 45 χρόνια προσφοράς του στα σχολεία της Πόλης παρουσιάζεται από τον Τάκη Λάζο και ο οραματιστής παιδαγωγός Ηλίας Βιγγόπουλος, δημοτικιστής με θητεία σε λογοτεχνικά περιοδικά παρουσιάζεται από τη μαθήτριά του στο Κοντοσκάλι Καλλιόπη Μαζοκόπου.
Μεταξύ των προσώπων του βιβλίου που περιλαμβάνονται στο δεύτερό του μέρος, εκείνο δηλαδή της λογοτεχνίας, σημαντική θέση κατέχει η γυναίκα – ως πρόσωπο που άλλοτε μελετάται και άλλοτε μελετά. Έτσι, η εκδότρια, δημοσιογράφος και λογοτέχνιδα Κορνηλία Πρεβεζιώτου-Ταβανιώτου μελετάται από τη Χρύσα Αναγνωστοπούλου. Η συγγραφέας και δασκάλα Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου με τις φεμινιστικές και δημοτικιστικές ιδέες “σε μια κοινωνία εντελώς αταίριαστη για τους πόθους της”, παρουσιάζεται από την Πέρσα Αποστολή. Η ζωγράφος, γλύπτρια, συγγραφέας, μεταφράστρια μα και διακεκριμένη ξεναγός, δημιουργός του “Ήχος και Φως” της Ακρόπολης Νέλλη Ανδρικοπούλου που ταξίδεψε με το μυθικό “Ματαρόα” και έγραψε γι’ αυτό, όπως και για τα παιδικά της χρόνια στο Πέρα, σκιαγραφείται από την Καλλιρρόη Δαφνά. Η φεμινίστρια Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού, η παρουσία της στην πνευματική ζωή και τα φιλολογικά σαλόνια της Πόλης, οι επιρροές της, η αρθρογραφία της, το έργο της στην Αθήνα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή στον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Γυναικών και στο “Σπίτι του Κοριτσιού”, η συμμετοχή της σε διεθνή σοσιαλιστικά συνέδρια, παρουσιάζονται από τη Σούλα Μπόζη. Η ζωή, το έργο, οι προσωπικές και οικογενειακές περιπέτειες της Αικατερίνης Λασκαρίδου, της γνωστής με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Άρρια Κλώντια, παρουσιάζονται από την Ιωάννα Ψαροπούλου Δόκου.
Δε μιλούν βέβαια στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου αποκλειστικά γυναίκες για γυναίκες. Η Στέλλα Βρετού μελετά τον μοντερνιστή συγγραφέα απ’ τα Ταταύλα Θράσο Καστανάκη, που συχνά τοποθετεί τη δράση των έργων του στις γειτονιές της Πόλης, τον “Χατζη Μανουήλ”, την “Παγίδα” του, τη “Φυλή των ανθρώπων” . Ο Νικόλαος Κόλμαν μελετά την ψυχαναλύτρια, συγγραφέα και δημιουργό του περιοδικού “Ιατρολογοτεχνική Στέγη” Ηώ Λαμπίρη (Χρυσάνθη Λουκίδου-Ιωαννίδου), το “ατσαλένιο κορίτσι”, όπως την ονομάζει από το ομώνυμο μυθιστόρημά της. Ο Κωνσταντίνος Κ. Κωνσταντινίδης παρουσιάζει την Αρχόντισσα του Οικουμενικού Θρόνου – και της καρδιάς μας – Μαρία Ιορδανίδου, από τη “Λωξάντρα” ως την “Αυλή μας”. Η Έλλη Μέλη μελετά τον Αλέξανδρο Μπάρα (Μενέλαο Αναγνωστόπουλο) με την ιδιότυπη κι ελεύθερη εικαστική του ποίηση. Ο Γιώργος Ξεινός επιχειρεί μια ενδοσκόπηση στο φιλοσοφικό “εγώ” του ζωγράφου, ποιητή και πνευματικού ανθρώπου Γιώργου Παλαιόπουλου, στην ηθική του “κατά φύσιν ζην” και την εφαρμογή της στην Ίμβρο. Η Γεύσω Παπαδάκη-Ελματζίογλου γράφει για την πολύπλευρη προσωπικότητα του μηχανικού, πεζογράφου και φωτογράφου Χρήστου Ευελπίδη που στα διηγήματά του ιδιαίτερα, τα “Πολίτικα”, αποτύπωσε με ζωντάνια και ακρίβεια την καθημερινή ζωή όλων των κοινωνικών τάξεων στην πολυεθνική Πόλη των αρχών του 20ού αιώνα. Η Νίκη Σταυρίδη γράφει για τον λογοτέχνη Χρήστο Αναγνωστόπουλο, τον πατέρα Δοσίθεο, και τους “Ρωμιούς της Πόλης”, τη σειρά των βιβλίων του που στοχάζεται πάνω στο “τέλος της μπαλάντας”, στο φευγιό, στις “αναβολές και τους κατήφορους”, σε “όσους έφυγαν και όσους έμειναν”. Η Νατάσα Τσαπανίδου γράφει για τον γνωστό-άγνωστο λόγιο της Πόλης του 19ου αιώνα Χριστόφορο Σαμαρτσίδη με την έντονη πολιτική δράση, συγγραφέα των “Αποκρύφων Κωνσταντινουπόλεως” και άλλων έργων, αλλά και παιδαγωγό με σημαντικό έργο και μακρά θητεία στην εκπαίδευση. Τέλος, η Μαρία Χαρισιάδου παρουσιάζει τον δάσκαλο, ποιητή και κριτικό Δημήτρη Παπακωνσταντίνου, το “Ρήγμα”, τη “Σκιαμαχία” και τ’ άλλα θαυμαστά του γραπτά.
Μα και τα βιογραφικά των συγγραφέων των δεκαεννιά κειμένων που περιλαμβάνονται σε αυτόν τον συλλογικό τόμο συνιστούν έναν ολόκληρο αστερισμό μιας νεότερης γενιάς της Πόλης ή μελετητών της. Ένας ολόκληρος κόσμος ανοίγεται μπρος στα μάτια μας…
Οι επιμελητές της έκδοσης Σάββας Τσιλένης, Πρόεδρος της Εταιρείας Μελέτης της καθ’ ημάς Ανατολής και Ευαγγελία Αχλάδη, Υπεύθυνη της Βιβλιοθήκης του Σισμανογλείου Μεγάρου, άνθρωποι οι ίδιοι με πολυσχιδή ενδιαφέροντα, κατόρθωσαν να μας προσφέρουν μια έκδοση με ενιαίο χαρακτήρα και σε κοινή ατμόσφαιρα, που όμως καθόλου δε στερεί την ελευθερία στη διαπραγμάτευση των θεμάτων που περιλαμβάνει από τις και τους δημιουργούς τους. Το γεγονός επίσης ότι το βιβλίο κινείται γύρω από τους πυρήνες της εκπαίδευσης και της λογοτεχνίας έχει σημασία σήμερα, που οι σπουδές οι σχετικές με τον άνθρωπο τείνουν να περιθωριοποιούνται.
Ένα μεγάλο μπράβο λοιπόν γι’ αυτό το επίτευγμα. Το αποτέλεσμά του καθόλου δε μας εκπλήσσει, αν λάβουμε υπόψη την έως τώρα δράση του Σισμανογλείου και της Εταιρείας Μελέτης της καθ’ ημάς Ανατολής. Αναμένουμε τα επόμενα…
λ.
