Έχουμε και στο παρελθόν γράψει πως το ενδιαφέρον για τη Μικρασία και τους πρόσφυγες θα ήταν καλό να λάβει μια μορφή περισσότερο ουσιαστική και λιγότερο γραφική. Μια τέτοια προσπάθεια φαίνεται να έχει καταβληθεί από το Πανεπιστήμιο Αθηνών κατά τη διάρκεια της χρονιάς αυτής με ποικίλους τρόπους, και, ελπίζουμε, όχι μόνο σε επέκταση της περσινής επετειακής χρονιάς των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική καταστροφή.
Πρώτ’ απ’ όλα, έρευνα στο Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ οδήγησε στην ψηφιακή έκθεση “Πρόσφυγες φοιτητές και φοιτήτριες στο ΕΚΠΑ 1922-1930“. Η έκθεση καλύπτει όχι μόνο τα χρόνια μετά το 1922, αλλά και την περίοδο πριν τη μικρασιατική καταστροφή και κινείται στους άξονες: 1. Σχέσεις με τη μικρασιατική κοινωνία και τους εκπαιδευτικούς της φορείς πριν την καταστροφή, 2. Στάση του Πανεπιστημίου της Αθήνας απέναντι στο προσφυγικό ζήτημα από τον Οκτώβρη του 1922 και μετά: ατελείς εγγραφές μικρασιατών φοιτητών και φοιτητριών που στερούνταν επίσημων εγγράφων, ζητήματα φοίτησης στο πανεπιστήμιο και πρόνοιας όπως στέγαση, συσσίτια, ιατρική περίθαλψη, ψυχαγωγία και 3. Φοιτητικό κίνημα, οργάνωση των προσφύγων φοιτητών και φοιτητριών σε συλλόγους και σωματεία, διεκδικήσεις, δράση, συλλήψεις, επιτεύγματα.
Το υλικό της έκθεσης περιλαμβάνει επίσημα έγγραφα όπως αλληλογραφία, αιτήσεις, αποφάσεις, νομοθετικές ρυθμίσεις, αλλά και δημοσιεύματα από τον Τύπο της εποχής, καθώς και φωτογραφίες. Από το υλικό αυτό αναδύεται ο αγώνας που έδωσαν οι νέοι και οι νέες μικρασιάτισσες και μικρασιάτες πρόσφυγες όχι μόνο για επιβίωση, αλλά και για μόρφωση, και μάλιστα πολύ σύντομα μετά την καταστροφή. Αναδύονται και ανθρώπινες ιστορίες: μέσα από το επίσημο ύφος αιτήσεων εγγραφής, στέγασης ή σίτισης που περιλαμβάνουν συνήθως λακωνικές περιγραφές οικογενειακής κατάστασης, συντίθεται η τοιχογραφία ενός συγκρατημένου, αξιοπρεπούς, και ίσως γι’ αυτό ακόμη πιο σπαρακτικού, πόνου:
Φοιτήτρια της Οδοντιατρικής αιτείται τη χορήγηση δωματίου “κειμένου επί της οδού Χαλκοκονδύλη 13” για να εγκαταστήσει την τετραμελή οικογένειά της, διαβεβαιούσα ότι το δωμάτιο θα κενώνεται τις ώρες της μελέτης. Φοιτήτρια της Φαρμακευτικής ζητά να σταλεί από το Πανεπιστήμιο στον αδελφό της, που “κατόπιν των τελευταίων ατυχών γεγονότων” βρίσκεται πλέον σε στρατόπεδο αιχμαλώτων “εν Βαλού Κεσέρ Μικράς Ασίας”, το ποσόν που είχε καταβάλει για την εγγραφή του στη Νομική Σχολή. Φοιτητής της Ιατρικής ζητά από το Πανεπιστήμιο να επιληφθεί της περίθαλψης της αδελφής του, φοιτήτριας στην Οδοντιατρική “παθούσης εκ νόσου, εχούσης ανάγκην απολύτου ησυχίας και αεροθεραπείας”, αλλά το Πανεπιστήμιο λόγω οικονομικής αδυναμίας απευθύνεται στο Υπουργείον Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως. Το Πανεπιστήμιο ενημερώνει τον Υπουργόν Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως Α. Δοξιάδην πως ο Δημήτριος Αιγινήτης (καθηγητής Μετεωρολογίας και Αστρονομίας) θέτει στη διάθεση του Υπουργείου υπέρ των προσφυγικών αναγκών ποσόν που δικαιούτο να λάβει από το Πανεπιστήμιο. Η Επιτροπή του Συλλόγου Προσφύγων Φοιτητών στέλνει καταλόγους απόρων φοιτητριών και φοιτητών, ορισμένες φορές με τον χαρακτηρισμό απορώτατος ή απορωτάτη δίπλα στο όνομα – όπως δίπλα στο όνομα ακριβώς εκείνης της φοιτήτριας που χρήζει ησυχίας και αεροθεραπείας – που είναι συχνά προστάτριες ή προστάτες οικογενείας, για συμμετοχή στα συσσίτια της Πανεπιστημιακής Λέσχης. Ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός διοργανώνει “φιλολογικήν προεσπερίδα” υπέρ των Προσφύγων της Μικράς Ασίας την 24ην Νοεμβρίου 2022.
Κάποιες από αυτές τις ιστορίες ζωντανεύουν με ιδιαίτερα πετυχημένο τρόπο σε ένα κόμικ της Μαρίας-Όλιας Ντακογιάννη, που μας μεταφέρει σε αμφιθέατρα, σε προσφυγογειτονιές, σε χώρους εκδηλώσεων αλλά και σε φοιτητικές πορείες, μέσα από φιλίες κι από έναν έρωτα που γεννιέται ανάμεσα σε μια φοιτήτρια της ιατρικής κι έναν φοιτητή της Νομικής, τη Μερόπη και τον Λέανδρο, που είναι πρόσφυγες κι οι δυο. Οι χαρακτήρες έχουν χτιστεί με βάση αυθεντικά στοιχεία που αντλήθηκαν από το αρχείο, και είναι γνωστό πως η μυθοπλασία και η θεατρική δομή βοηθούν στην ταύτιση με προσωπικές ιστορίες. Ιστορίες που θα μπορούσαν να είναι δικές μου ή δικές σου, της προγιαγιάς, του προπάππου μας, νέων παιδιών που ήταν κάποτε φοιτήτριες και φοιτητές σαν τα σημερινά παιδιά.
Στις κατηγορίες στις οποίες έχει ομαδοποιηθεί το υλικό της έκθεσης περιλαμβάνεται βέβαια κάποτε και ετερόκλιτο υλικό, π.χ. οι πλούσιες δωρεές μικρασιατών προς το Πανεπιστήμιο Αθηνών πριν την καταστροφή, τα αιτήματα των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Μικρασίας για βιβλία και τέλος τα βοηθήματα από πλευράς Πανεπιστημίου προς μεμονωμένους πρόσφυγες φοιτητές από την Κρήτη θα μπορούσαν να αποτελέσουν τρεις διακριτές κατηγορίες. Στενότερη θα μπορούσε να είναι και η σύνδεση με το βιβλίο των Χρυσόστομου Θεοδωρίδη και Σωκράτη Κλαδά “Πρόσφυγες φοιτηταί και σπουδασταί μετά την Μικρασιατικήν Καταστροφήν. Επιστημονική και επαγγελματική σταδιοδρομία των”, Αθήναι 1974, το οποίο κυρίως αξιοποιείται για την άντληση φωτογραφικού υλικού.
Πέρα όμως από την ψηφιακή έκθεση, που είναι διαρκείας και μπορεί κανείς ανά πάσα στιγμή να επισκεφθεί, πραγματοποιήθηκε φέτος και ένα ενδιαφέρον συνέδριο στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας με θέμα “Πολιτισμός, Μνήμη, Ανώτατη Εκπαίδευση: Η παρουσία και η συμβολή των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής στην Ελλάδα του 20ού αιώνα”. Από τις 31 Μαρτίου μέχρι και την 1η Απριλίου 2023, μεταξύ Αιόλου και Σόλωνος, ξετυλίχτηκαν ομιλίες πάνω σε θεματικές όπως η εγκατάσταση και η αποκατάσταση των προσφύγων, η υγεία και η περίθαλψη, τα κειμήλια και οι παραδόσεις, η διαχείριση της μνήμης, η θέση και η σχέση των προσφύγων με τη λογοτεχνία, τις εικαστικές τέχνες, τη μουσική και τον κινηματογράφο, ενώ υπήρξαν και θέματα όπως οι μικρασιάτες ως καθηγητές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το συνέδριο έκλεισε με μια ξεχωριστή μουσική εκδήλωση, επιμελημένη από το Τμήμα Μουσικών Σπουδών.
Καλά τα δείγματα: και στις δύο αυτές προσπάθειες, οι πρόσφυγες αναδεικνύονται ως επιστήμονες και δημιουργοί με δυναμική παρουσία στην ελληνική ζωή και με αγωνιστικό πνεύμα, παρά τη δυστυχία, την ανέχεια και τη δυσπραγία μετά την καταστροφή.
Αν υπάρχουν δυνατότητες για περαιτέρω έρευνα; Οπωσδήποτε ναι.
Μα είναι σημαντικό κάθε βήμα.
λ.
